شخصیت شناسی (روانشناسی شخصیت)

  تعمیم‌های نادرست و گسترده

 آشنایی سطحی با هر موضوع علمی، می‌تواند به تعمیم‌های نادرست و گسترده منجر شود؛ شخصیت شناسی نیز، از این قاعده مستثنی نیست.

به عبارت دیگر، آشنایی سطحی و غیرعلمی با اصطلاحات و ابزارهای شخصیت شناسی، ممکن است باعث شود که مفاهیم و ابزارهای این حوزه را در فضاهای نامناسبی به کار بگیریم.

مثلاً:

• آیا واقعاً استفاده از آزمون تیپ شناسی در مصاحبه استخدامی می‌تواند مفید باشد؟
• یا این‌که آیا می‌توان بر اساس میزان درونگرایی و برونگرایی فردی که به تازگی استخدام شده، رضایت شغلی او را در‌ آینده پیش‌بینی کرد؟

این نوع سوالات را نمی‌توان بر اساس تجربه‌های موردی پاسخ داد و صرفاً با شناخت عمیق مبانی علمی شخصیت شناسی، می‌توانیم آن‌ها را به درستی پاسخ دهیم.

  مصداق‌یابی نامناسب

مباحث شخصیت شناسی با تجربه‌های روزمره‌ی زندگی ما گره خورده‌اند.

به همین علت، همواره این وسوسه وجود دارد که هر آن‌چه را در این مباحث می‌آموزیم، به سرعت به خود و اطرافیان‌مان نسبت دهیم و در جستجوی مصداق‌هایی برای آن‌ها باشیم.

این نوع مصداق‌یابی‌های شتابزده، می‌توانند ما را به سمت تحلیل‌های نادرست و غیردقیق و نیز سوگیری در تصمیم گیری سوق دهند.

حتماً شما هم کسانی را دیده‌اید که به محض آشنایی سطحی با اصطلاحاتی مانند درونگرا، برونگرا، آرکتایپ، تیپ شخصیتی، شخصیت شناسی MBTI، تست دیسک و مانند این‌ها، هر روز و هر لحظه در پی تحلیل شخصیت دیگران هستند و چه بسا با اتکا به دانسته‌های سطحی خود، قاطعیت بیشتری در قضاوت‌های خود به‌خرج دهند.

  مخلوط شدن علم و شبه علم و داوری‌های شخصی

دستاوردهای شخصیت شناسی نیز، مانند بسیاری از زیرمجموعه‌های دیگر روانشناسی، با تکیه بر روش علمی و مطالعات گسترده‌ و روش‌مند تجربی حاصل شده‌اند.

یادگیری سریع و سطحی شخصیت شناسی و خلاصه کردن آن در چند گزاره، توصیه یا توصیف، باعث می‌شود که پیش‌فرض‌ها و اما و اگرهای پشت نظریه‌ها را ندانیم و قسمت‌های خالی پازل خود را نیز، با تجربه‌ها و داوری‌های شخصی یا مطالبی از جنس شبه علم (که در این حوزه فراوانند) تکمیل کنیم.

مطلع نبودن از جزئیات نظریه‌ها و بحث‌ها و نقدهایی که در پس آن‌ها وجود دارد، در نهایت خود را به شکل باور قطعی به نتایج غیرقطعی نشان می‌دهد.

خودشناسی (بررسی اختصاصی برخی صفات و ویژگی‌های شخصیتی و رفتاری)

مجموعه درس‌های خودشناسی متمم را می‌توان بخشِ ساده‌ی درس‌های شخصیت شناسی دانست.

اگر صرفاً می‌خواهید در حد آشنایی روزمره با برخی اصطلاحات رایجِ رفتارشناسی و شخصیت شناسی (مثلاً درونگرا، خجالتی، کمال طلب و مانند این‌ها) آشنا شوید، مطالعهٔ درس‌های خودشناسی برایتان کافی خواهد بود.

از این مجموعه، تا کنون موضوعات زیر مورد بحث قرار گرفته‌اند:

• درونگرایی
• خجالتی بودن
• مرکز کنترل درونی و بیرونی
• کمال طلبی
• مهرطلبی
• اعتیاد به کار
• خودشیفتگی
• افسردگی
• ریسک پذیری
• شخصیت نوروتیک
• رفتارهای تکانشی

نقطه‌ی شروع مناسب برای پیگیری درس های خودشناسی، نقشه راه اختصاصی خودشناسی است که در آن، ترتیب و روش پیشنهادی خواندن سایر درس‌ها توضیح داده شده است:

خودشناسی (نقشه راه یادگیری)

نظریه‌های کلاسیک شخصیت شناسی

آشنایی با نظریه های کلاسیک شخصیت شناسی و روانشناسی شخصیت برای کسانی مفید است که علاقه‌مند باشند مباحث رسمی‌تر شخصیت شناسی و نیز برخی از دانشمندان و متفکران کلاسیک این حوزه را بشناسند.

ما هر دانشمند و نظریه و مکتب‌اش را در یک یا چند درس معرفی کرده‌ایم. اما لازم به تأکید است که معیارمان در انتخاب افراد، مشخصاً نیازهای آموزش مدیریتی بوده است.

به عبارت دیگر، فرض ما بر این است که اگر کسی برای برای توسعه فردی و بهبود مهارت‌های مدیریتی خود تلاش می‌کند، قاعدتاً قرار نیست روانکاو یا روان‌درمان‌گر شود و به تبع آن، اولویت‌ها و نیازهایش با یک دانشجوی روانشناسی متفاوت است.

به همین علت، در برخی موارد، به جای برخی از نام‌های بزرگ (مثلاً زیگموند فروید) به نام‌های کوچک‌تر و حتی پیروان این افراد (مثلاً‌ کارن هورنای) پرداخته‌ایم.

در ادامه می‌توانید نام برخی از افراد را که تا کنون به معرفی آن‌ها و دیدگاه‌هایشان پرداخته‌ایم ببینید:

• کارن هورنای (زندگی عصبی و تأمین امنیت اجتماعی)
• ویلیام گلاسر
• کارل راجرز
• آبراهام مزلو
• گوردون آلپورت
• ریموند کتل
• هانس آیزنک
• آلبرت بندورا
• فیلیپ زیمباردو

به طور کلی، اگر علاقه‌مند هستید که بدانید چه دانشمندان، نویسندگان و متفکرانی در زمینه‌ی مدیریت و روانشناسی در متمم معرفی شده‌اند، پیشنهاد ما این است که به بخش دانشمندان، نویسندگان و نظریه پردازان مدیریت و روانشناسی سر بزنید.

کاربرد شخصیت شناسی در کار و زندگی

جریان اصلی آموزش شخصیت شناسی در متمم، حول محور مدل پنج عاملی شخصیت شکل گرفته است.

این مدل، بسته به این‌که از چه روشی استخراج شده و کدام دانشمندان بر روی آن کار کرده باشند، به نام‌های Five Factor Model یا FFM یا Big-5 یا NEO نیز شناخته می‌شود (دانشمندان مختلفی از مسیرهای متفاوت، در این زمینه به دسته‌بندی‌های نزدیک و مشابهی رسیده‌اند).

اما دسته‌بندی فاکتورهای شخصیتی در همه‌ی نسخه‌ها کمابیش مشابه است:

• باز بودن نسبت به تجربه‌های جدید (O)
• وجدان و مسئولیت پذیری (C)
• برونگرایی (E)
• سازگاری و جستجوی توافق (A)
• نوروتیک بودن (N)

اگر حرف اول شاخص‌ها را کنار هم بگذارید، کلمه‌ی OCEAN ساخته می‌شود که معمولاً دانشجویان به کمک آن، پنج فاکتور شخصیتی را به خاطر می‌سپارند.

مدل پنج عاملی شخصیت، زیرمجموعه‌ی شخصیت شناسی بر مبنای صفات و ویژگی های انسانی (Trait Approach to Personality) محسوب می‌شود. به همین علت، افرادی مانند آلپورت، آیزنک، کتل، کوستا و مک کری برای ما از اهمیت بیشتری برخوردار خواهند بود.

بدیهی است ما اصرار نداریم که این مدل، مناسب‌ترین مدل شخصیت شناسی است. اما علت‌ها و انگیزه‌های متعددی برای انتخاب آن داشته‌ایم. از جمله این انگیزه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مطالعات مربوط به مدل پنج عاملی، بر اساس روش علمی انجام شده‌اند و سهم قضاوت‌ها و تحلیل‌های فردی در آن‌ها کمتر از سایر مدل‌هاست.
• مدل پنج عاملی، یک الگوی تیپ شناسی نیست که هر فرد را در یکی از دسته‌‌بندی‌های دوگانه یا هشت گانه یا شانزده‌گانه قرار دهد. بلکه چند ویژگی تعریف می‌کند و میزان شدت آن‌ها را در افراد مختلف می‌سنجد.
• مدل پنج عاملی در دنیای تکنولوژی طرفداران فراوانی دارد (چون می‌توان بر اساس لایک‌ها و کامنت‌ها و رفتارها در شبکه های اجتماعی، ویژگی های شخصیتی پنج‌گانه را استخراج کرد).
• بسیاری از مطالعات روانشناسی سازمانی بر پایه‌ی مفروضات مدل پنج عاملی بنا شده‌اند. بنابراین، اگر بخواهید مطالعات و مقالات مربوط به رابطه ویژگی‌های شخصیتی و عملکرد سازمانی را بخوانید، ناگزیر هستید اصطلاحات و مفروضات و تعریف‌های مدل پنج عاملی را بشناسید و درک کنید.

برای آشنایی با مدل پنج عاملی شخصیت، لازم است که درس‌هایی را که در پایین همین مطلب با عنوان ترتیب مطالعه‌ی پیشنهادی متمم مطرح شده‌اند، بخوانید و مطالعه کنید.

تحلیل رفتار متقابل

اغلب کسانی که روانشناسی را به شکل علمی پیگیری می‌کنند، تحلیل رفتار متقابل را به عنوان یکی از مکاتب و الگوهای روانشناسی شخصیت در نظر نمی‌گیرند. نمونه‌های بسیاری از کتابهای شخصیت شناسی مرجع نیز وجود دارند که حتی نامی از اریک برن نبرده‌اند.

از این منظر می‌توان اریک برن و تحلیل رفتار متقابل را به ترتیب به ویلیام گلاسر و نظریه انتخاب تشبیه کرد. چون ویلیام گلاسر هم در میان روانشناسان دانشگاهی، جایگاه والایی ندارد و بسیاری از کتابها و منابع رسمی به او نمی‌پردازند؛ اما در عین حال، مخاطبان فراوانی را به خود جذب کرده و افراد بسیاری معتقدند که آشنایی با او و دیدگاه‌هایش، نقطه‌ی عطفی در زندگی‌شان بوده است.

به هر حال، ما هم با این فرض که آشنایی با تحلیل رفتار متقابل می‌تواند کارکرد مثبتی برای بسیاری از دوستان متممی داشته باشد و حداقل، دامنه واژگان ما را برای توصیف رفتارها و تعامل‌ها گسترش دهد، مجموعه درس‌های تحلیل رفتار متقابل را ارائه کرده‌ایم:

تحلیل رفتار متقابل