آموزش خلاصه نویسی و یادداشت برداری | بخش اول

خلاصه نویسی و یادداشت برداری از جمله مهارت‌های مهمی هستند که بدون آن‌ها کتابخوانی، یادگیری، گزارش نویسی و نویسندگی امکان‌پذیر نیست. چه یک دانشجوی ساده باشید و چه یک پژوهشگر حرفه‌ای، بدون آشنایی با خلاصه نویسی و یادداشت برداری راه به جایی نخواهید برد.

با توجه به این که بیشتر مطالب متمم – اگر از بخشی از مطالبی که به عنوان زنگ تفریح و پاراگراف فارسی منتشر می‌شوند صرف‌نظر کنیم – ماهیت درسی داشته و با هدف آموزش تألیف شده‌اند، خلاصه نویسی و یادداشت برداری از جمله مهارت‌های کلیدی برای متمم خوانی محسوب می‌شود و به همین علت، تصمیم گرفته‌ایم این بحث را به عنوان یکی از زیرمجموعه‌های مهارت یادگیری مطرح کنیم.

دو اصطلاح خلاصه نویسی و یادداشت برداری معنای گسترده‌ای دارند و طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها را پوشش می‌دهند؛ از نکته برداری برای کنکور تا فیش نویسی یک محقق برای نوشتن مقاله یا کتاب. به همین علت، ابتدا باید توضیح دهیم که از نظر ما یادداشت برداری و خلاصه نویسی یعنی چه و این دو اصطلاح را در متمم به چه معنایی به کار می‌بریم.

آنچه در ادامه می‌خوانید:

خلاصه نویسی چیست و چه کاربردی دارد؟

انواع خلاصه نویسی

آموزش خلاصه نویسی (چه نکاتی را رعایت کنیم؟)

یادداشت برداری چیست و چه کاربردی دارد؟

مقایسه یادداشت برداری دیجیتال و یادداشت برداری کاغذی

خلاصه نویسی چیست و چه کاربردی دارد؟

خلاصه نویسی یا خلاصه برداری – چنان که از نامش پیداست – یعنی کوتاه کردن یک متن. اما هر نوع کوتاه کردنی را نمی‌شود مصداق خلاصه نویسی دانست.  در خلاصه نویسی حرفه‌ای باید پیام اصلی متن حفظ شود و از دست نرود. 

معمولاً خلاصه نویسی با یکی از اهداف زیر انجام می‌شود:

انواع خلاصه نویسی

خلاصه نویسی را مستقل از موضوع آن می‌توان به دو شکل انجام داد: خلاصه نویسی آزاد و خلاصه نویسی از زبان نویسنده. مهم نیست که درس‌های مدرسه و دانشگاه (مثلاً شیمی، زیست یا دروس علوم انسانی) را خلاصه برداری می‌کنید یا یک جستار یا حتی یک کتاب داستان. هر دو روش در همهٔ موضوعات، قابل استفاده هستند.

در خلاصه نویسی از زبان نویسنده شما هیچ جمله‌ای از خودتان اضافه نمی‌کنید و هیچ جا ساختار جمله و کلمات نویسنده را تغییر نمی‌دهید. بلکه صرفاً می‌کوشید مهم‌ترین و کلیدی‌ترین جمله‌های نویسنده را انتخاب کرده و کنار هم قرار دهید.

در این‌ جا هنرتان تنها یک چیز است: این که تشخیص دهید چه چیزهایی را انتخاب کنید و چه چیزهایی را کنار بگذارید.

این نوع خلاصه نویسی می‌تواند گاهی در امتحانات به کار بیاید. هم‌چنین، با توجه به این که شکلی از رونویسی متن است، می‌تواند شما را به سبک نویسندگان محبوب‌تان هم نزدیک کند. چون بخش‌هایی از متن‌های آن‌ها را انتخاب کرده و عیناً بازنویسی و ثبت کرده‌اید.

در خلاصه نویسی آزاد، همان‌طور که از نام آن پیداست، در قید متن اصلی نیستید و خلاصه را از زبان خودتان می‌نویسید. در این‌جا عملاً به «مفاهیم و ایده‌ها» وفادار هستید و نه «کلمات و جمله‌ها.» به بیان دیگر، هدف از خلاصه نویسی آزاد این است که پیام نویسنده و گوینده را ثبت کنید و نه شکل گفتار او را.

همین خلاصه نویسی آزاد را هم می‌توان به دو شیوه انجام داد. روش اول، خلاصه نویسی خطی است. به این شکل که یک متن را تقریباً با همین ترتیبی که نویسنده نوشته می‌خوانید و نکات مهم آن را به زبان خودتان ثبت و ضبط می‌کنید.

روش دوم، استفاده از ابزارهای ترسیمی است. به این معنا که با استفاده از ابزارهایی مثل نقشه ذهنی و نقشه مفهومی متن اصلی را به شکل بصری خلاصه می‌کنید (گاهی اوقات به خلاصه کردن با نقشه ذهنی یا مایندمپ، خلاصه نویسی درختی هم می‌گویند). از آن‌جا در این‌جا پیام حفظ شده اما قالب متن اصلی از بین رفته است، این شیوه خلاصه نویسی را می‌توان مصداق خلاصه نویسی آزاد در نظر گرفت.

آموزش خلاصه نویسی | چگونه یک خلاصهٔ خوب و مفید بنویسیم؟

خلاصه نویسی یک سبک و قالب مشخص ندارد که بگوییم این سبک درست است و هر سبک دیگری نادرست یا بی‌فایده است. شما باید خودتان به مرور کشف کنید که چه سبکی برایتان مناسب است و بیشتر به کارتان می‌آید. خلاصه کردن یک مهارت است و وقتی از «مهارت خلاصه نویسی» حرف می‌زنیم، یعنی این کار باید رنگ و بوی خود شما را بگیرد.

بنابراین موارد زیر را صرفاً در حد «پیشنهاد» در نظر بگیرید و هر کدام را که پسندیدید، به کار بگیرید:

  هدف خلاصه نویسی را مشخص کنید

خلاصه نویسی با اهداف مختلفی انجام می‌شود که تعدادی از آن‌ها را در ابتدای همین درس گفتیم. هدفی که انتخاب می‌کنید،‌ روی روش خلاصه کردن متن (یا پادکست یا هر محتوای دیگر) تأثیر دارد.

فرض کنید می‌خواهید کتابی را بخوانید و خلاصه کتاب را در کلاس برای هم‌کلاسی‌هایتان تعریف کنید. خلاصه برداری کتاب در این حالت، با خلاصه کردن درس به هدف شرکت در امتحان فرق می‌کند. در مورد اول، هنگام نکته برداری به این موضوع توجه می‌کنید که چه چیزهایی برای خودتان جذاب و آموزنده بوده است. اما در مورد دوم، از زاویهٔ طراح سوال به کتاب نگاه می‌کنید. نکاتی هست که به نظر خودتان اهمیت چندانی ندارد، اما حدس می‌زنید که طراح آزمون به آن‌ها توجه کرده و از آن‌ها سوال می‌پرسد (ما در جزوه نویسی دانشگاهی هم هم تقریباً همین نگاه را داریم. مهم‌ترین نکات از دید معلم را ثبت می‌کنیم و نه از زاویهٔ دید خودمان).

حالا فرض کنید می‌خواهید کتاب را به شکلی خلاصه کنید که بعداً مجبور نباشید آن را دوباره کامل بخوانید. استراتژی خلاصه نویسی شما در این حالت، با دو مورد قبل فرق می‌کند و احتمالاً هم در انتخاب قالب و هم موضوعات به شیوهٔ متفاوتی رفتار خواهید کرد.

  خلاصه نویسی را هم‌زمان با خواندن متن انجام ندهید

خلاصه نویسی یعنی انتخاب بخش‌های مهم‌تر یک متن. و می‌دانیم که اهمیت، نسبی است. تا زمانی که کل متن را نخوانده باشید (یا یک سخنرانی را کامل ندیده و نشنیده باشید) نمی‌توانید دربارهٔ این که کدام بخش‌های آن مهم‌تر هستند، تصمیم بگیرید.

بنابراین خلاصه سازی در نخستین مواجهه با یک مطلب نمی‌تواند کیفیت مطلوب داشته باشد و این اشتباه است که هم‌زمان با خواندن متن بخواهید خلاصه را هم تنظیم کرده و اصطلاحاً «کار را جمع کنید.»

  خلاصه نویسی در سومین دور مطالعه می‌‌تواند کیفیت بهتری داشته باشد

اگر می‌خواهید خلاصه‌ای تهیه کنید که کیفیت بسیار خوبی داشته باشد و هر کس آن را می‌بیند، به وضوح متوجه شود که با کاری حرفه‌ای روبه‌روست، پیشنهاد ما این است که پیش از خلاصه نویسی متن را دو بار بخوانید.

دفعهٔ اول می‌توانید نکاتی را که به نظرتان مهم می‌رسد، علامت‌گذاری کنید. بعد از این که متن را کامل دیدید و خواندید (یا شنیدید)، با دید کلان‌تری که به موضوع پیدا کرده‌اید، یک بار دیگر متن را بخوانید. اما فقط به بخش‌هایی که علامت‌گذاری کرده‌اید اکتفا نکنید. همهٔ متن را جمله به جمله ببینید و هر بار که به نکته‌ٔ مهم یا جالبی می‌رسید از خود بپرسید: «آیا بهتر نیست این بخش را هم در خلاصه بیاورم؟»

اگر حس می‌کنید خلاصهٔ شما بیش از حد طولانی خواهد شد، از خود بپرسید: «آیا نکته‌ای نیست که بتوانم از نکات انتخاب شده حذف کنم و به جای آن، این نکته را که الان پیش روی من است، قرار دهم؟»

این ترکیب «بازخوانی + حذف و اضافه» می‌تواند کیفیت کار شما را به شکل محسوسی بهبود بخشد.

  تا حد امکان متن‌ها را کپی و پیست نکنید

امروزه بسیاری از ما هنگام خلاصه نویسی از ابزارهای دیجیتال استفاده می‌کنیم. نرم‌افزارهایی مانند مایکروسافت ورد، وان نوت و اورنوت به ابزارهای استاندارد خلاصه نویسی و یادداشت برداری تبدیل شده‌اند و کمتر کسی است که با آن‌ها آشنا نباشد و از آن‌ها استفاده نکند.

ابزارهای دیجیتال فواید بسیار زیادی دارند که همه می‌دانیم و نیازی به تکرار آن‌ها و تأکید بر مفید بودن‌شان نیست. اما شیوهٔ استفادهٔ ما از آن‌ها می‌تواند روی اثربخشی و کارایی‌شان تأثیر مثبت یا منفی بگذارد.

بسیاری از ما عادت داریم که در متن‌های دیجیتال از ابزارهای Copy و Paste استفاده کنیم. بدیهی است که این کار بسیار سریع است. اما به اندازهٔ کافی ذهن ما را با متن درگیر نمی‌کند. پیشنهاد ما این است که حتی در خلاصه نویسی از زبان نویسنده و در شرایطی که قصد دارید از خود جملات متن اصلی استفاده کنید، هم‌چنان به جای کپی و پیست، متن را بخوانید و کلمه به کلمه بنویسید.

جز در مواردی که از سر اجبار به سراغ خلاصه نویسی می‌روید (دستور مدیر در شرایطی که می‌دانید گزارش را به هر حال نمی‌خواند، یا درس دانشگاه هنگامی که می‌دانید آن موضوع را هرگز لازم نخواهید داشت)، کپی و پیست کردن انتخاب درستی نیست. چون عملاً وقت و انرژی خود را برای خلاصه کردن هزینه می‌کنید، بی‌آن‌که دستاورد ارزشمندی کسب و کنید.

  موظف نیستید به ترتیب متن اصلی وفادار بمانید

  در خلاصه نویسی به جنبه‌های حقوقی هم توجه داشته باشید

درست است که زحمت خلاصه نویسی بر عهدهٔ شماست، اما شما مالک متن خلاصه‌شده نیستید. چنان که ترجمه کردن یک اثر هم – تا زمانی که مالک اصلی تأیید نکند و این حق را به شما ندهد – شما را به مالک ترجمه تبدیل نمی‌کند.

بنابراین انتشار خلاصهٔ متون، فیلم‌ها، پادکست‌ها و … بدون اجازهٔ مالک اصلی، می‌تواند به معنای نقض حقوق صاحب اثر تلقی شده و تبعات حقوقی جدی برای شما داشته باشد. حتی در ایران هم قوانین جدی در این زمینه وجود دارد و قانون آن‌قدر باز و وسیع تعریف شده که تقریباً هر اثری را در بر می‌گیرد. حتی کپی یک مطلب از یک کانال تلگرامی، به فرض این که آن فرد ناشر رسمی هم نباشد و شخصیت حقوقی نداشته باشد، می‌تواند مصداق نقض مالکیت معنوی باشد و قوانین قضایی ایران از صاحب اثر حمایت می‌کنند.

بنابراین اگر می‌خواهید متن خلاصه شده یا مایندمپ و نقشه ذهنی مبتنی بر یک اثر را به شکل عمومی منتشر کنید، حتماً مطمئن شوید که رضایت صاحب اثر را تأمین کرده‌اید.

نمونه‌های فراوانی در کشورمان وجود داشته که فرد، متن کامل یا خلاصهٔ کتابی را به شکل صوتی خوانده و در سایت یا کانال تلگرام خود منتشر کرده است. بعداً که صاحب اثر از وی شکایت کرده، مدعی شده که فکر می‌کرده کاری فرهنگی انجام داده است. در حالی که سرقت آثار و نقض مالکیت معنوی، مصداق کار فرهنگی نیست.

مرز بین استفادهٔ منصفانه و سرقت، بسیار باریک است و  در خلاصه نویسی، همیشه فرض کنید انتشار خلاصه مصداق سرقت و نقض مالکیت معنوی است، مگر این که مطمئن شوید می‌توانید خلاف آن را در دادگاه اثبات کنید. 

توجه کنید که اشاره به منبع در هنگام انتشار متن خلاصه شده،‌ رافع مسئولیت حقوقی نیست. چون حقوق بر اساس اضرار به صاحب اثر تعریف می‌شود و نه استناد و ارجاع یا عدم ارجاع به منبع اصلی.

یادداشت برداری چیست و چه کاربردی دارد؟

در یادداشت برداری شما نکته یا نکاتی را در متن درس یا کتاب دیده‌اید و فکر می‌کنید این نکته‌ها ممکن است در جای دیگری به کارتان بیایند. به همین علت آن‌ها را از متن جدا کرده و برای خود نگه می‌دارید.

یادداشت برداری می‌تواند شامل خلاصه نویسی هم باشد. مثلاً ممکن است هنگام خواندن یک کتاب علمی ببینید که نویسنده در بین صحبت‌هایش به داستان زندگی یک دانشمند اشاره کرده است. شما حس می‌کنید این داستان را روزی جایی لازم خواهید داشت. پس از روی آن یادداشت برداری می‌کنید. در عین حال، اگر نویسنده داستان را با جزئیات زیاد شرح داده باشد، هم‌زمان مجبور خواهید بود از تکنیک های خلاصه نویسی هم استفاده کنید.

معمولاً یادداشت برداری با یکی از اهداف زیر انجام می‌شود:

مقایسه یادداشت برداری دیجیتال با یادداشت برداری کاغذی

طی دهه‌های اخیر تکنولوژی دیجیتال و فناوری اطلاعات چنان در جنبه‌های مختلف زندگی ما رسوخ کرده که برای یک یا دو نسل قبل،‌ هرگز قابل‌تصور نبود. طی هزاران سال همواره قلم و کاغذ ابزار یادداشت برداری بوده‌اند و اگرچه جنس آن‌ها و روش تولید و به‌کارگیری‌شان در طول زمان تغییر کرده، اما تحول‌شان در حدی نبوده که برای نسل‌های قبل، بیگانه و ناآشنا باشند.

اما اکنون روش یادداشت برداری به کلی دگرگون شده و ما ابزارهایی داریم که برای نسل‌های گذشتهٔ ما به‌کلی ناآشنا هستند.

ما می‌توانیم یادداشت‌های خود را در زمان حضور در کلاس درس، یا هنگام کتابخوانی و متمم خوانی، در نرم‌افزارهایی مانند وان نوت (OneNote) و اورنونت (Evernote) تایپ کنیم، از صفحات مختلف در موبایل و دسکتاپ «اسکرین‌شات» بگیریم و با قلم بر روی تبلت و لپ تاپ خود بنویسیم.

در چنین شرایطی طبیعی است که این سوال برایمان ایجاد شود که:  «آیا ابزارهای دیجیتال جدید جایگزین قطعی یادداشت برداری کاغذی هستند؟ به عبارت دیگر، آیا می‌توانیم بگوییم که دوران یادداشت برداری کاغذی به پایان رسیده است؟ یا هنوز هم یادداشت برداری کاغذی مزایایی دارد که به بقای آن، حتی در این دوران جدید و مدرن، کمک می‌کند؟» 

مقایسهٔ دو روش یادداشت برداری از نظر حواس پرتی

در فایل صوتی مدیریت توجه توضیح داده‌ایم که با وجودی که «حواس‌پرتی و پریشانی ذهن» موضوع تازه‌ای نیست، اما پیام‌ها و آلارم‌ها و نوتیفیکیشن‌ها و وسوسهٔ سر زدن به شبکه های اجتماعی باعث شده‌اند که ما بیشتر از هر نسل دیگری در گذشته، گرفتار حواس‌پرتی شویم.

پژوهش‌های مختلف هم تأیید می‌کنند که بازه زمانی توجه‌ ما انسان‌ها طی دهه‌های اخیر و پس از استفاده از ابزارهای دیجیتال به شکل محسوسی کاهش یافته است.

با توجه به همین موضوع، معمولاً در مقایسهٔ میان کاغذ و ابزارهای دیجیتال بلافاصله به بحث حواس‌پرتی و عدم‌تمرکز اشاره می‌شود.

وقتی از لپ‌تاپ یا موبایل برای یادداشت برداری استفاده می‌کنید، پیام‌ها و نوتیفیکیشن‌ها و آلارم‌ها باعث می‌شوند مدام تمرکز خود را از دست بدهید.

در حالی که در یادداشت برداری کاغذی چنین مشکلی وجود ندارد.

با این حال  نمی‌توان صرفاً به خاطر مشکل نوتیفیکیشن، کارایی ابزارهای دیجیتالی را نفی کرد و آن‌ها را کنار گذاشت. کسی که مصمم باشد از ابزارهای دیجیتال برای یادداشت برداری استفاده کند، می‌تواند این پیام‌ها را قطع یا ساکت یا مسدود کند. 

پس منطقی است مقایسهٔ یادداشت برداری دیجیتال و کاغذی را به همین یک معیار محدود نکنیم.

مقایسهٔ دو روش یادداشت برداری از نظر یادآوری و درک مطلب

اگر از مسئله‌ی پرت شدن حواس بگذریم، بسیاری از مقاله‌ها و مقایسه‌هایی که میان یادداشت برداری کاغذی و دیجیتال انجام شده، به یک تحقیق اشاره دارند و ارجاع می‌دهند.

تحقیقی که توسط دو نفر به نام‌های مولر و اوپن‌هایمر انجام شده است‌ (+).

چرا یادداشت کاغذی از یادداشت دیجیتال اثربخش‌تر است؟

اگر بخواهیم صرفاً بر اساس تحقیقی که انجام شده در این زمینه اظهارنظر کنیم، حرف چندانی نخواهیم داشت.

چون قاعدتاً از آن نتایج نمی‌توان علت استخراج کرد و صرفاً باید به حدس زدن قانع شویم.

اما محققانی که این مطالعه را انجام داده‌اند، با بررسی شواهد جانبی، حدس‌هایی را مطرح کرده‌اند که خواندن آن می‌تواند برای شما هم مفید باشد:

• متوسطِ حجم یادداشت دیجیتال از یادداشت کاغذی بیشتر بود. این مسئله را می‌توان به کُند بودنِ نوشتن در مقایسه با تایپ کردن نسبت داد.
• شباهت کلامی میان یادداشت‌ها و سخنرانی‌ها، در یادداشت دیجیتال بیشتر از یادداشت کاغذی بود. احتمالاً باز هم به خاطر کُندتر بودن یادداشت کاغذی، دانشجو مجبور می‌شود حرف‌ها و توضیحات سخنران را بر اساس برداشت و درک خود، خلاصه کرده و در قالب کلمات و جملات خود بازنویسی کند.

اگر بخواهیم این تحلیل را بپذیریم که اصلِ تفاوت، به خاطر کُند بودنِ یادداشت برداری کاغذی است می‌توانیم نتیجه بگیریم که:

مصاحبه‌ی کوتاه سه دقیقه‌ای

ما در معرفی پادکست های مناسب برای یادگیری زبان انگلیسی به مصاحبه‌ها و پادکست‌های NPR اشاره کرده‌ایم.

در یک فایل مصاحبه کوتاه سه دقیقه‌ای با Pam Muller (یکی از محققان مطالعه‌ای که به آن اشاره شد) درباره‌ی تفاوت یادداشت برداری دیجیتال و کاغذی صحبت شده است.

البته نکته‌ی تازه‌ای در این فایل صوتی نیست؛ اما در صورت علاقه‌، در حد بهبود مهارت شنیداری خود می‌توانید به آن گوش بدهید (دانلود فایل PDF متن گفتگو).

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مهارت یادگیری به شما پیشنهاد می‌کند: