انحراف استراتژیک (رانش استراتژیک) | چگونه زمین زیر پایمان خالی می‌شود؟

آن داستان معروف قورباغهٔ پخته را یادتان هست؟

قورباغه‌ای که می‌گویند اگر در آب داغ بیفتد سریع بیرون می‌پرد، اما اگر در آب معمولی قرار بگیرد و آب به تدریج داغ شود، آن‌قدر در جای خود می‌ماند تا بپزد و جان بدهد.

احتمالاً می‌دانید که چنین داستانی دربارهٔ قورباغه‌ها درست نیست. آن‌ها تا زمانی که آب ولرم است و از محدودهٔ ۲۵ تا ۳۵ درجهٔ سانتی‌گراد فراتر نرفته، از گرمای مطبوع آن لذت می‌برند و وقتی دما از این محدوده بگذرد، بیرون می‌پرند و دنبال زندگی‌شان می‌روند (+).

اما ماجرا این‌جاست که این استعاره، بیش از هر چیز برای انسان‌ها و کسب‌و‌کارها صدق می‌کند.

در زندگی شخصی، سیاست، مدیریت و کسب‌و‌کار، بارها پیش آمده که ناگهان به خود آمده و گفته‌ایم: «واقعاً چه شد که من این‌جا هستم؟» «آیا ما پنج سال پیش فکر می‌کردیم امروز این‌قدر وضع‌مان بد شود؟»

این پدیده را در علوم مختلف با اصطلاحات متفاوتی توصیف می‌کنند. در قلمرو تفکر استراتژیک معمولاً از اصطلاح Strategic Drift استفاده می‌شود. این اصطلاح را در فارسی می‌شود به «انحراف استراتژیک» و یا «رانش استراتژیک» ترجمه کرد.

گاهی دنیا تغییر می‌کند، ولی ما تغییر نمی‌کنیم

در فضای کسب‌و‌کار وقتی از «تغییر دنیا» حرف می‌زنیم منظورمان تغییر در محیط کسب و کار است؛ چه محیط دور مانند قوانین، وضع اقتصادی و ترجیحات اخلاقی و فرهنگی جامعه و چه محیط نزدیک مانند مشتریان،‌ رقبا و تأمین‌کنندگان.

«دنیا تغییر می‌کند.» بعید است کسی این گزاره را باور نداشته باشد. اما سختی موضوع آن‌جا است که ما به سادگی تشخیص نمی‌دهیم دنیا چقدر تغییر کرده و آیا تغییراتی کرده جدی و بنیادین است یا نه.

در مواجهه با تغییرات دنیا یکی از سه قضاوت زیر در ذهن ما شکل می‌گیرد (گزینهٔ چهارمی متصور نیست):

• تغییراتی که اتفاق افتاده، سطحی یا موقت است. پس ما به روش خودمان ادامه می‌دهیم.
• نمی‌شود از تغییرات چشم‌پوشی کرد. با این حال ما می‌توانیم با تغییراتی در روش خود، جایگاه قبلی‌مان را حفظ کنیم.
• تغییرات بسیار جدی و بنیادین است. ما باید عمیقاً تغییر کنیم. حتی شاید لازم باشد جایگاه استراتژیک تازه‌ای برای خودمان تعریف کنیم.

یکی از پیچیده‌ترین کارهای مدیران (و همهٔ تصمیم‌گیران در دنیای سیاست و اقتصاد) این است که در مواجهه با تغییرات بتوانند به درستی تشخیص دهند کدامیک از سه سناریوی بالا درست و مناسب است.

مدیرانی که بیش از حد به تغییرات محیطی حساسند و عکس‌العمل‌های شدید و بیش‌ازحد (over-reaction) نشان می‌دهند، سازمان خود را گرفتار تب‌های محیطی خواهند کرد و در طوفان خبرها غرق خواهند شد.

از سوی دیگر، مدیرانی که به تغییرات محیطی حساسیت کافی نداشته باشند (under-reaction)، به تدریج از واقعیت صنعت و بازار فاصله خواهند گرفت.

موضوع درس حاضر، یعنی انحراف استراتژیک، همین گروه دوم هستند. یعنی کسانی که تغییرات محیط را نمی‌بینند، یا می‌بینند اما عکس‌العمل کافی نشان نمی‌دهند.

رانش استراتژیک | چگونه زمین زیر پای ما خالی می‌شود؟

فاصله گرفتن یک کسب‌و‌کار (یا سازمان یا اقتصاد یا حزب یا رهبر سیاسی)‌ از واقعیت‌های دنیای بیرونی اتفاق تازه‌ای نیست. طبیعتاً تمام تاریخ پر از نمونه‌های این پدیده است.

اما در دنیای مدرن و در ادبیات مدیریت استراتژیک نخستین بار جری جانسون (Gerry Johnson) بود که در سال ۱۹۸۸ برای این پدیده یک نام انتخاب کرد و آن را Strategic Drift نامید. او بعداً همیشه این پدیده را در کتاب استراتژی خود (Exploring Strategy) نیز آورد و به تدریج این چارچوب به یکی از مدل‌های بسیار ارزشمند برای «فهمِ علت نفهمیدن مدیران و سازمان‌ها» تبدیل شد.

مهم‌ترین نکته‌ای که جانسون بر آن تأکید دارد، تدریجی بودن انحراف است. این تدریجی بودن بسیار شبیه بحث تفاوت رویداد و روند است که ما در مجموعه درس‌های تفکر سیستمی به آن پرداخته‌ایم و قطعاً برای شما ناآشنا نیست. با این حال باز هم برای شفاف شدن بیشتر مطلب، خوب است یک مثال دیگر را هم مرور کنیم.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری استراتژی کسب و کار به شما پیشنهاد می‌کند: