معنی انحصار چیست؟ بازار انحصاری چه ویژگیهایی دارد؟
انحصار از مفاهیم کلیدی در اقتصاد و مدیریت است. صفات و توضیحات متنوعی به کلمهٔ انحصار اضافه میشوند که احتمالاً بسیاری از آنها را شنیدهاید. انحصار کامل، انحصار دوجانبه، انحصار چندجانبه، انحصار دولتی، انحصار قانونی و انحصار طبیعی تنها نمونههایی از ترکیبهایی هستند که با واژهٔ انحصار ساخته شدهاند.
در این درس میخواهیم مرور بسیار مختصری بر تعریف انحصار داشته باشیم و ببینیم انحصار یعنی چه. دربارهٔ هر یک از انواع انحصار در بازارها چند مثال را هم مرور خواهیم کرد. اما به خاطر داشته باشید که انحصار یک مفهوم بسیار گسترده است و دربارهٔ هر یک از مصداقهای انحصار کتابهای تخصصی بسیاری نوشته شده است. بنابراین توضیحات این درس را چیزی در حد یکی از مدخلهای یک واژهنامه در نظر بگیرید و نه بیشتر.
پیش از هر چیز به خاطر داشته باشید که انحصار – از هر نوع آن – در برابر رقابت کامل یا Perfect Competition قرار میگیرد.
وقتی میگوییم رقابت کامل در یک بازار حکمفرماست، منظورمان این است که تعداد فروشندگان و خریداران در یک بازار در حدی زیاد است که هیچ فروشنده یا خریداری قدرت تعیین قیمتها یا تأثیرگذاری بر قیمتها را ندارد و اطلاعات بازار آنقدر شفاف است که خریداران و فروشندگان برای تصمیمگیری مطلوب و انتخاب بهترین گزینه با دشواری چندانی روبهرو نیستند.
هر چقدر از این وضعیت دور شویم، سطوح مختلف انحصار را تجربه خواهیم کرد که شدیدترین نوع آن انحصار کامل یا مونوپولی است.
منظور از انحصار کامل یا مونوپولی چیست؟
کلمهٔ Mono یعنی «تک / یک» و Poly از ریشهٔ یونانی polein گرفته شده و به معنای فروختن است. بازار انحصار کامل یا مونوپول به بازاری گفته میشود که در آن یک محصول (کالا یا خدمت) صرفاً یک عرضهکننده یا فروشنده دارد. اگر هم عرضهکنندگان دیگری در همان صنعت حضور دارند، یا بسیار کوچکاند و یا محصولشان در حدی متفاوت است که نمیتوان آنها را جایگزین آن محصول در نظر گرفت.
البته همیشه و هرجا که صرفاً یک عرضهکننده وجود داشته باشد، از اصطلاح مونوپولی و انحصار استفاده نمیشود. ما زمانی از انحصار حرف میزنیم که بدانیم دیوارهایی برای ورود رقبای تازه شکل گرفته و عرضهکنندهٔ فعلی، نگرانی چندانی از حضور رقبای تازه ندارد.
مقایسه کنید
فرض کنید شرکتی در ایران تور سفر به قطب شمال را ارائه میکند و نیز فرض کنید فعلاً شرکت دیگری این محصول را در بازار ارائه نکرده است. با وجودی که این شرکت تنها عرضهکنندهٔ این محصول است، معمولاً در مورد آن اصطلاح مونوپولی و انحصار به کار نمیرود. چون هر شرکت دیگری هم میتواند از فردا وارد این بازار شود.
در مقابل به شرکت ارتباطات زیرساخت فکر کنید. این شرکت تنها عرضهکنندهٔ خدمات زیربنایی اینترنت در کشور است و تمام ترافیک اینترنت کشور از گلوگاه این شرکت عبور میکند. ضمناً این مجموعه تنها شرکتی است که «حق دارد» چنین سرویسی را ارائه کند و حداقل در این لحظه، هر شکل دیگری از عرضهٔ ترافیک اینترنتی در کشور غیرقانونی محسوب میشود. بنابراین میتوان گفت بازار ارائهٔ ترافیک اینترنتی در کشور یک نمونه از بازار انحصال کامل است.
انحصار طبیعی و انحصار قانونی
گفتیم که ویژگی بازار انحصاری این است که عرضهکننده با نگرانی ورود رقبای جدید مواجه نیست. این پدیده به علتهای مختلفی به وجود میآید.
یکی از رایجترین علل شکلگیری انحصار، حمایت قانونی است. به این معنا که قانونگذار اجازه نمیدهد شرکتها و سازمانهای دیگری وارد بازار شوند. این شکل از انحصار در کشورهایی مثل ایران که اقتصاد نسبتاً بسته دارند بیشتر مشاهده میشود و از آن با عنوان انحصار قانونی یا Legal Monopoly یاد میشود.
در کنار اصطلاح انحصار قانونی، گاهی از اصطلاح انحصار دولتی یا Governmental Monopoly هم استفاده میشود. به این معنا که دولت – حتی بدون تکیه به پارلمان و قانونگذاران – یک بازار خاص را به سمت انحصار میبرد. در این انحصار ممکن است خود دولت تنها تأمینکننده باشد (مثلاً عرضه واکسن کرونا در بسیاری از کشورها) و یا اینکه انحصار را آگاهانه و عامدانه در اختیار یک سازمان خاص قرار دهد (مثلاً مدیریت سفرهای حج واجب در ایران). به این شکل دوم Government-granted Monopoly میگویند؛ یعنی انحصاری که دولت به یک سازمان اعطا کرده است.
اما دیوارهای ورود صرفاً به کمک بدنهٔ اجرایی و قانونگذاری حاکمیت ساخته نمیشوند.
برخی از صنایع به علت هزینهٔ ثابت بالا و مزیت مقیاس صرفاً زمانی میتوانند سودده باشند که حجم تولیدشان بسیار بالا باشد. به همین علت، اگر یک شرکت یا سازمان پیشرو وارد این نوع صنایع شود و بتواند بازار خود را به اندازهٔ کافی گسترش دهد، ورود شرکتهای جدید چندان آسان نخواهد بود و بازار به انحصار شرکت پیشرو در خواهد آمد. این نوع انحصار را انحصار طبیعی یا Natural Monopoly مینامند.
صنعت ریلی | مثال کلاسیک انحصار طبیعی
یکی از مثالهای کلاسیک برای انحصار طبیعی، برخی از زیرمجموعههای صنعت ریلی است. تکنولوژی ریلی به نسبت سایر تکنولوژیهای حمل و نقل چندان پیچیده نیست. اما تولید بسیاری از امکانات و تجهیزاتی که در این صنعت استفاده میشوند، به سرمایهگذاری بالا نیاز دارد و شرکتهایی که وارد این حوزه میشوند، باید بازار بسیار بزرگی داشته باشند تا فعالیتشان سودآور باشد. به همین علت، عرضهکنندگان بسیاری را میتوانید در بخشهای مختلف صنعت ریلی بیابید که تقریباً به وضعیت انحصار طبیعی (در یک کشور یا حتی در جهان) رسیدهاند و بخش بزرگی از بازار را – بدون تکیه بر فشار قانونی – در انحصار خود دارند. چون شرکتهای دیگر به نتیجه رسیدهاند که حتی اگر چنین سرمایه گذاری سنگینی را انجام دهند، نمیتوانند به سادگی مشتریان خود را به حدی برسانند که تولیدشان از نقطهٔ سربهسر عبور کند.
انحصار دوجانبه به چه معناست؟
بازار انحصار دوجانبه یا Duopoly از بسیاری جهات شبیه بازار مونوپولی است، با این تفاوت که دو شرکت یا سازمان، بخش اصلی بازار را در اختیار خود گرفتهاند. اینجا هم یا عرضهکنندگان و فروشندگان دیگری وجود ندارند، یا اگر هم هستند، سهم بازارشان آنقدر کوچک باشد که بتوان آنها را نادیده گرفت.
در بازار سیستم عاملهای موبایل، میتوان اندروید و iOS را مصداق انحصار دوجانبه در نظر گرفت. چون بیش از ۹۸٪ بازار را در اختیار خود دارند و مجموع سهم سایر رقبا (سامسونگ، لینوکس، ویندوز و …) حتی به ۲٪ کل بازار هم نمیرسد.
به شکل مشابه میتوان بازار تولید هواپیماهای تجاری بزرگ را هم یک مثال از بازار انحصاری دوجانبه در نظر گرفت که بخش غالب آن در اختیار بوئینگ و ایرباس است.
مفهوم انحصار چند جانبه
بازار انحصار چندجانبه یا Oligopoly زمانی به وجود میآید که تعداد محدودی عرضهکننده، تمام یا بخش بزرگی از یک بازار را در دست خود بگیرند. در کشور ما خدمات مخابراتی و صنعت تولید خودرو مثالهای خوبی از بازار انحصار چندجانبه محسوب میشوند.
گاهی اوقات وقتی میخواهند به این شکل از انحصار در بازارهای بزرگ بینالمللی اشاره کنند، اصطلاح کارتل (Cartel) را به کار میبرند. البته کارتل دارای بار معنایی منفی است و معمولاً به اثرات نامطلوب این نوع انحصارهای چندجانبه اشاره دارد. به همین علت، منتقدان از تعبیر تبانی به جای همکاری استفاده میکنند.
با توجه به این بار معنایی منفی، همیشه عدهای هستند که چند انحصارگر را کارتل مینامند و انحصارگرانی هم هستند که تأکید میکنند مصداق کارتل نیستند. در دهههای اخیر کم نبودهاند کسانی که اوپک را مصداق کارتل دانستهاند.
آیا انحصار همیشه بد است؟
دسترسی کامل به مجموعه درسهای استراتژی و تفکر استراتژیک برای اعضای ویژه متمم در نظر گرفته شده است.
با عضویت ویژهی متمم، علاوه بر دسترسی به این درسها، به درسهای متنوع دیگری نیز دسترسی خواهید داشت که میتوانید فهرست آنها را در اینجا ببینید:
شاید برایتان جالب باشد که بررسیهای ما نشان داده در میان دوستان متممی، کسانی که به استراتژی و تفکر استراتژیک علاقهمند بودهاند، برای مطالعهی درسهای زیر هم وقت گذاشتهاند:
مشاوره مدیریت | کوچینگ | کارآفرینی | کار تیمی | مدیریت تعارض
مدل ذهنی | تفکر سیستمی | تصمیم گیری | مدیریت منابع | گزارش نویسی
ارزش آفرینی | سیستمهای کنترل مدیریت | مدل کسب و کار | دیجیتال مارکتینگ
دوره MBA (پیگیری منظم مجموعه درسها)
اگر با فضای متمم آشنا نیستید و دوست دارید دربارهی متمم بیشتر بدانید، میتوانید نظرات دوستان متممی را دربارهی متمم بخوانید و ببینید متمم برایتان مناسب است یا نه. این افراد کسانی هستند که برای مدت طولانی با متمم همراه بوده و آن را به خوبی میشناسند:
تمرین درس انحصار
برای هر یک از انواع انحصار که در این درس مطرح شد، چه مثالهای دیگری در ذهن دارید که برای دوستانتان مفید باشد؟
چند پرسش دربارهٔ انحصار
آیا انحصار واژهای عربی است؟هم بله و هم خیر. بله از این جهت که ریشهٔ انحصار، حصر است و این واژه عربی است. اما این واژه در زبان عربی بیشتر به معنای محدودیت (Restriction و Limitation) به کار میرود. عربزبانها برای بیان مفهوم انحصار از واژهٔ احتکار استفاده میکنند و ترکیبهای متنوع میسازند. مثلاً «النظام الاحتکاری» به معنای ساختار انحصاری و «احتکار القله» به جای انحصار چندجانبه. البته خود واژهٔ «مونوبولی» هم در زبان عربی به کار میرود.
خلاصه اینکه شکل فعلی استفاده از واژهٔ انحصار در فارسی برای عربزبانها قابل درک نیست و فقط خود فارسیزبانها میفهمند که این واژهٔ عربی را در زبانشان به چه معنایی بهکار میبرند.
آیا همهٔ تحلیلگران جدید، نگاه پیتر ثیل به انحصار را میپسندند؟خیر. گروهی از تحلیلگران معتقدند که شکل جدید انحصار، نقطه ضعفهایی هم دارد که اهمیتشان از نقاط قوت ایجاد شده بیشتر است. این تحلیلگران غالباً نگران دو موضوع هستند: یکی قدرت تأثیرگذاری سیاسی این شرکتهای جدید و دیگری دادههای مشتریان به شکل انحصاری در اختیار غولهای فناوری قرار گرفته است. کتابهایی مانند The Four و The Internet Trap از این منظر به بحث انحصار نگاه کردهاند.
ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری استراتژی کسب و کار به شما پیشنهاد میکند:
- دوره مدیریت استراتژیک | آموزش استراتژی کسب و کار
- نکاتی که فقط یک مدیرعامل حرفه ای و باتجربه میداند
- رشته مدیریت استراتژیک و سرفصل های آن در دانشگاهها
- تاریخچه استراتژی و مدیریت استراتژیک
- جنگل استراتژی | مکاتب استراتژی از دیدگاه مینتزبرگ
- ذینفعان سازمان چه کسانی هستند؟ تئوری ذینفعان و تحلیل گروه های ذی نفع
- کاملترین تعریف استراتژی چیست؟
- گمشده در دریا | نکتهای مهم دربارهی ماهیت استراتژی
- استراتژی به زبان ساده | با مروری بر مقاله استراتژی چیست مایکل پورتر
- چشم انداز استراتژیک در سازمان و کسب و کار به چه معنا است؟
- منظور از «عزم استراتژیک / نیت استراتژیک» چیست؟
- بیانیه ماموریت چیست؟ (+ بررسی دو نمونه بیانیه ماموریت)
- ارزش های سازمانی | چرا بیانیه ارزش های سازمانی تدوین میشود؟
- تعریف مدیریت استراتژیک و تفاوت برنامه ریزی استراتژیک و مدیریت استراتژیک
- برنامه ریزی استراتژیک چیست و سند استراتژی چگونه تدوین میشود؟
- دلایل شکست برنامه ریزی استراتژیک | استراتژیهایی که مرده به دنیا میآیند
- سطوح استراتژی در سازمان | انواع استراتژی بر اساس لایهی سازمانی
- ایگور آنسوف | پدر استراتژی سازمانی و مدیریت استراتژیک
- منظور از واحد کسب و کار استراتژیک (SBU) چیست؟
- تجزیه و تحلیل محیط کسب و کار | تحلیل PESTEL چیست؟
- پنج نیروی رقابتی پورتر و تحلیل صنعت به کمک آنها
- تحلیل محیط داخلی سازمان | ارزیابی عوامل داخلی کسب و کار چگونه انجام میشود؟
- انواع استراتژی | گزینه های استراتژیک پیش روی یک کسب و کار چیست؟
- استراتژی رهبری هزینه | کاهش هزینه برای ایجاد مزیت رقابتی
- استراتژی تمایز | متمایز بودن به عنوان یک استراتژی رقابتی
- استراتژی تمرکز به عنوان یک استراتژی رقابتی
- معنی انحصار چیست؟ بازار انحصاری چه ویژگیهایی دارد؟
- مزیت رقابتی چیست و از چه راههایی ایجاد میشود؟
- ائتلاف استراتژیک (Strategic Alliance) یا اتحاد استراتژیک چیست؟
- تحلیل گروه های استراتژیک | ابزاری برای تحلیل ساختار صنعت
- تحلیل رقبا در کسب و کار | چگونه آنالیز رقبا را انجام دهیم؟
- مزیت پیشتاز بودن | آیا مزیت پیشگامی واقعیت دارد؟
- استراتژی ادغام افقی | مقدمهی تثبیت تدریجی صنایع
- توسعه کسب و کار و انتخاب استراتژی رشد | ماتریس آنسوف
- استراتژی ادغام عمودی کسب و کارها و مزایا و معایب آن
- تعریف مقیاس تولید | مفهوم صرفه جویی ناشی از مقیاس
- از تولید انبوه تا سفارشی سازی انبوه
- صرفه جویی ناشی از تنوع | چندمحصولی بودن به عنوان یک مزیت اقتصادی
- ماتریس BCG یا ماتریس بوستون چیست؟ (+ مثال و نحوه استفاده)
- کنیبالیزم | همجنس خواری در استراتژی، بازاریابی و فروش
- استراتژی Lock-in و نصب زنجیر به پای مشتری
- استراتژی افزایش سهم بازار یا افزایش سهم از کیف پول مشتری؟
- ویژگیهای یک پلتفرم موفق
- تحلیل استراتژیک صنعت شامل چه بخشهایی است؟
- استراتژی و محصولات و خدمات اسیرکننده
- مسئولیت اجتماعی شرکت چیست و به چه معناست؟
- سبزشویی | Greenwashing چیست و چرا انجام میشود؟
- نقشه استراتژی | ابزاری برای تعیین گامهای عملی در اجرای استراتژی
- مدل هفت S مکنزی چیست و چه میگوید؟
- کتاب چهار اصل اجرای استراتژی
- استراتژی برای کسب و کارهای کوچک به چه معناست؟
- گزارشهای مدیریتی | شش روند اصلی که آینده را شکل میدهند
- معرفی کتاب خردهروندها | روندهای کوچکی که تغییرات بزرگ اطراف ما را میسازند
- وابستگی به مسیر | اثرات بلندمدت انتخابهای کوتاهمدت
- تیم قرمز | تحلیل کسب و کار و جستجوی نقاط ضعف در رقابت
- گری همل کیست؟ (به همراه معرفی کتابهای گری همل)
- کتاب مزیت رقابتی ملل (مایکل پورتر)
- کتاب استراتژی رقابتی مایکل پورتر
- جیم کالینز (معرفی و زندگی نامه)
- کتاب مدیریت استراتژیک فرد آر دیوید
- بزرگان مدیریت استراتژیک
- کتاب ساخت ژاپن | آکیو موریتا و داستان رشد سونی
- معرفی کتاب استراتژی کارساز | علت عملی نشدن استراتژی کسب و کار چیست؟
- مایکل پورتر | از نظریهپردازان استراتژی رقابتی و مزیت رقابتی
چند مطلب پیشنهادی از متمم:
سوالهای پرتکرار دربارهٔ متمم
متمم مخففِ عبارت «محل توسعه مهارتهای من» است: یک فضای آموزشی آنلاین برای بحثهای مهارتی و مدیریتی.
برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید به صفحهٔ درباره متمم سر بزنید و فایل صوتی معرفی متمم را دانلود کرده و گوش دهید.
فهرست دوره های آموزشی متمم را کجا ببینیم؟
هر یک از دوره های آموزشی متمم یک «نقشه راه» دارد که مسیر یادگیری آن درس را مشخص میکند. با مراجعه به صفحهٔ نقشه راه یادگیری میتوانید نقشه راههای مختلف را ببینید و با دوره های متنوع متمم آشنا شوید.
همچنین در صفحههای دوره MBA و توسعه فردی میتوانید با دوره های آموزشی متمم بیشتر آشنا شوید.
هزینه ثبت نام در متمم چقدر است؟
شما میتوانید بدون پرداخت پول در متمم به عنوان کاربر آزاد عضو شوید. اما به حدود نیمی از درسهای متمم دسترسی خواهید داشت. پیشنهاد ما این است که پس از ثبت نام به عنوان کاربر آزاد، با خرید اعتبار به عضو ویژه تبدیل شوید.
اعتبار را میتوانید به صورت ماهیانه (۱۶۰ هزار تومان)، فصلی (۴۲۰ هزار تومان)، نیمسال (۷۵۰ هزار تومان) و یکساله (یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان) بخرید. لطفاً برای اطلاعات بیشتر به صفحه ثبت نام مراجعه کنید.
آیا در متمم فایل های صوتی رایگان هم برای دانلود وجود دارد؟
مجموعه گسترده و متنوعی از فایلهای صوتی رایگان در رادیو متمم ارائه شده که میتوانید هر یک از آنها را دانلود کرده و گوش دهید.
همچنین دوره های صوتی آموزشی متنوعی هم در متمم وجود دارد که فهرست آنها را میتوانید در فروشگاه متمم ببینید.
با متمم همراه شوید
آیا میدانید که فقط با ثبت ایمیل و تعریف نام کاربری و رمز عبور میتوانید به جمع متممیها بپیوندید؟
نویسندهی دیدگاه : هومن کلبادی
با سلام به دوستای عزیزم
اول یه توضیحی دربارۀ خاستگاهِ واژگان عرض می کنم :
کلمۀ monopoly از ترکیب دو واژۀ یونانیِ (monos) به معنیِ تنها یا منحصر (alone or single) و واژۀ (polein) به معنی فروش (sell) ایجاد شده و به معنیِ فروشندۀ انحصاری هست ؛ کلمۀ Duopoly از ترکیب دو واژۀ یونانیِ (Duo) به معنی 2 (Two) و واژۀ (polein) به معنیِ فروش (sell) به معنیِ ترکیبیِ «دو فروشندۀ انحصاری» هست ؛ و در نهایت Oligopoly که از ترکیب 2 واژۀ یونانیِ کهنِ (Oligoi) به معنیِ کم و معدود (few) و (polein) به معنیِ فروش (sell) و معنیِ ترکیبیِ «تعداد معدودی فروشنده» ؛
اما در خصوصِ تمرین :
1- نمونه هایی از monopoly :
عرضه کنندگانِ انحصاریِ خوراکِ دام ؛ وارد کننده و توزیع کنندۀ داروهای خاص ؛
2- نمونۀ انحصار طبیعی natural monopoly :
نیروگاه های خصوصیِ تولیدِ برقِ
3- نمونۀ انحصارِ دولتی governmental monopoly :
وارداتِ انحصاریِ خودرو
4- نمونۀ انحصار به پشتوانۀ دولت governmental-granted monopoly :
بازارِ فروشِ انحصاریِ خودروسازانِ داخلی
5- نمونۀ انحصارِ دوجانبه Douopoly :
قبل از ظهورِ هزاران دانشگاه و موسسۀ آموزش عالی ، بازاری که برای دو دانشگاهِ آزاد و دولتی وجود داشت
6- نمونۀ انحصارِ چند جانبه oligopoly :
تولید کننده هایِ جوجۀ یک روزه در کشور ؛ در بُعدِ جهانی هم میشه به OPEC اشاره کرد که عملاً نقشی تعیین کننده در سیاست هایِ کلانِ قیمت گذاریِ محصولِ خاصی مثلِ نفت و گاز در سطحِ جهانی دارند .