معرفی کتاب استعاره های سازمان | گرت مورگان

در بسیاری از زیرمجموعه‌های مدیریت، برخی کتاب‌ها یا برخی نام‌ها، به کتاب‌ها و نام‌های کلاسیک تبدیل شده‌اند. به‌طوری که از هر فرد فعال در آن حوزه‌ها انتظار می‌رود آن کتاب‌ها را خوانده باشد و آن نویسنده‌ها را بشناسد.

کتاب بازاریابی کاتلر – خواه آن را بپسندید یا نه – چنین کتابی است. نمی‌شود کسی خود را متخصص بازاریابی بداند و #کتابهای کاتلر را نخوانده باشد. پورتر و مینتزبرگ در قلمرو استراتژی چنین نام‌هایی هستند. از کسی که خود را متخصص استراتژی معرفی می‌کند، انتظار می‌رود این دو را بشناسد و برخی از آثارشان را خوانده باشد. راسل اکاف هم در تفکر سیستمی چنین جایگاهی دارد.

به عنوان مثالی دیگر، در سال‌های اخیر، از کسانی که در زمینهٔ تصمیم گیری فعالیت می‌کنند (پژوهش، کوچینگ، تدریس و …)، انتظار می‌رود کتاب تفکر سریع و آهسته نوشتهٔ دنیل کانمن را خوانده باشند.

در زمینهٔ مشاوره مدیریت اتفاق‌نظر کمتری دربارهٔ نام‌ها و کتاب‌ها وجود دارد. با این حال در بین نام‌ها می‌توان از پیتر دراکر، تام پیترز، کلیتون کریستینسن، ادگار شاین و کریس آرجریس نام برد. اما انتخاب کتابی از میان کتابهای مشاوره مدیریت، کاری سخت‌تر است.

با این مقدمه، اگر قرار باشد در متمم، صرفاً یک کتاب را به عنوان «کتابی که هر مشاور مدیریت باید خوانده باشد» پیشنهاد کنیم، انتخاب ما «کتاب استعاره های سازمان» یا «Images of Organization» نوشتهٔ گرت مورگان (Gareth Morgan) خواهد بود.

گرت مورگان کیست؟

پیش از هر چیز باید تذکر دهیم که در متن‌های مدیریت و کسب‌و‌کار به زبان فارسی نام گرت مورگان برای دو نفر به کار می‌رود. یکی مخترع معروف آمریکایی Garrett Morgan که در دههٔ شصت میلادی در قرن بیستم فوت کرده، و چراغ راهنمایی (سبز، زرد، قرمز) و برخی از فرمول‌های آرایشی و بهداشتی مو را اختراع کرده است.

دیگری – که موضوع بحث ماست – Gareth Morgan نظریه‌پرداز مطرح کانادایی و نویسندهٔ کتاب Images of Organization است. البته نام او در زبان انگلیسی گرث مورگان خوانده می‌شود، اما در فارسی با همان شکل گرت مورگان جا افتاده است.

گرت مورگان ما، در رشتهٔ اقتصاد و مدیریت دولتی تحصیل کرده، سال‌ها عضو هیئت علمی و استاد ممتاز دانشگاه یورک تورنتو بوده، و بیش از چهار دهه به عنوان مشاور مدیریت فعالیت کرده است (فایل PDF رزومه گرت مورگان).

نخستین کتاب‌ها و مقالات مورگان (در دههٔ هفتاد میلادی)‌بیشتر به فضای اقتصاد و حسابرسی نزدیک بود. سپس به نظریه های سازمان نزدیک شد و آثاری در این زمینه تألیف کرد. کتاب استعاره های سازمان در این دوره نوشته شده است. او در ادامه به سراغ موضوعات دیگری در فضای مدیریت رفت. اما هم‌چنان کتاب استعاره های سازمان، مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر او باقی ماند.

کتاب استعاره های سازمان

مورگان کتاب Images of Organization‌ را نخستین بار در سال ۱۹۸۶ منتشر کرد. پس از استقبال گستردهٔ بازار و جامعهٔ دانشگاهی از این کتاب، مورگان در سال ۱۹۹۷ ویرایش دوم کتاب را ارائه کرد. این ویرایش هم حدود یک دهه در بازار باقی ماند تا نهایتاً نسخهٔ بعدی در سال ۲۰۰۶ ارائه شد. این ویراست، همان چیزی است که امروز در دسترس همگان است.

نکتهٔ جالب این‌جاست که مورگان در مقدمهٔ کتاب خود تأکید می‌کند که متن را نسبت به نخستین ویراست، چندان تغییر نداده است. بلکه صرفاً منابع و ارجاعات را به‌روز کرده است. این تصمیم ناشی از تنبلی و کم‌کاری نیست. بلکه او به این شیوه می‌خواهد نشان دهد که ایدهٔ کلی «درک سازمان به وسیله استعاره» آن‌قدر عمیق و بنیادی است که به سادگی با تحولات اقتصاد، بازار و تکنولوژی، اعتبار و کارایی خود را از دست نمی‌دهد.

هنوز هم بعد از حدود سه دهه، نام مورگان و کتاب و روش او، برای کسانی که در زمینهٔ استعاره های سازمانی کار می‌کنند، معتبر است. کار مورگان چنان ارزشمند بوده که فرنک برت (Frank Barrett) در پیشگفتاری که بر هندبوک آکسفورد دربارهٔ «استعاره در پژوهش‌های سازمان» (منتشر شده در سال ۲۰۲۴) نوشته، در تحسین این هندبوک می‌نویسد: «ما از زمانی که مورگان در سال ۱۹۸۶ نشان داد که استعاره‌ها چگونه می‌توانند راهنمای نظریه‌پردازی باشند، منتظر چنین کتابی بودیم.»

این جمله در عین این که جایگاه و ارزش هندبوک آکسفورد دربارهٔ استعاره‌ها را مشخص می‌کند، پیام تلویحی جالبی هم دارد: طی حدود سه دهه، اثری در این حوزه تألیف نشده که از نظر اهمیت، جایگاه و تأثیرگذاری، بر کتاب کلاسیک گرت مورگان سایه بیندازد.

ایدهٔ اصلی گرت مورگان چیست‌؟ (+ چند برداشت اشتباه از مورگان)

محتوای کتاب مورگان را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:

• توضیح پایه‌های فکری او و رویکرد او به نظریه های سازمان (فصل‌های اول، دهم، یازدهم و دوازدهم)
• هشت استعاره برای درک سازمان (فصل‌های دو تا نُه کتاب)

از آن‌جا که در برخی از دانشگاه‌ها، استادان خلاصه کردن کتاب گرت مورگان را به عنوان تکلیف به دانشجویان می‌سپارند، نمونه‌های متعددی از خلاصه های کتاب مورگان را می‌توانید در وب فارسی (و طبعاً وب انگلیسی) بیابید. این خلاصه‌ها معمولاً برای دریافت نمرهٔ کلاسی کافی هستند. اما اگر بخواهید به عنوان مشاور مدیریت از استعاره برای درک بهتر سازمان، عارضه یابی، صورت‌بندی مسائل سازمان و ارائه راهکار به مدیران استفاده کنید، قطعاً این نوع خلاصه‌ها به کار نمی‌آیند.

ما در درس‌های آتی به تدریج هشت استعارهٔ گرت مورگان را – به شرح زیر – بررسی خواهیم کرد. اما در مرور و بررسی استعاره‌ها، به محتوای کتاب گرت مورگان محدود نمی‌شویم و با اتکا به منابع مرتبط و نظرات صاحب‌نظران دیگر، بحث مورگان را به شکلی که مناسب یک مشاور تحلیل‌گر سازمان – و نیز فعالان کوچینگ کسب و کار – باشد، شرح و بسط خواهیم داد:

• سازمان به مثابه ماشین (دستگاه فرمان‌بردار)
• سازمان به مثابه ارگانیسم (موجود زنده‌ای در طبیعت)
• سازمان به مثابه مغز (با قابلیت یادگیری و خودسازمان‌دهی)
• سازمان به مثابه فرهنگ (سازندهٔ واقعیت اجتماعی)
• سازمان به مثابه سیستم سیاسی (تعارض، منافع و بازی قدرت)
• سازمان به مثابه زندان ذهن (گرفتاران غار افلاطون)
• سازمان به مثابه جریان سیال (بقا در میانهٔ آشوب و پیچیدگی)
• سازمان به مثابه ابزار سلطه (چهرهٔ زشت سازمان)

توجه به نکات زیر (و برخی سوء‌برداشت‌هایی که به آن‌ها اشاره کرده‌ایم) باعث می‌شود درس‌های آتی دربارهٔ استعاره های سازمان را بهتر درک کنید:

ترجمه فارسی کتاب Images of Organizations

کتاب Images of Organizations‌ تا کنون دو مرتبه با دو عنوان مختلف به فارسی ترجمه شده است:

• «سیمای سازمان» با ترجمهٔ اصغر مشبکی (انتشارات دانشگاه تهران)
• «پنداره های سازمان» با ترجمهٔ حسین نوروزی و محمدامین باتمانی (کتاب مهربان نشر)

متمم هیچ‌یک از دو ترجمه را بررسی نکرده و با نسخهٔ اصلی تطبیق نداده، و محتوای این درس صرفاً ناظر به نسخهٔ انگلیسی کتاب است. اگر از میان دوستان متممی کسانی ترجمهٔ فارسی را خوانده‌اند، خوشحال می‌شویم تجربهٔ خود را با دوستان دیگر در میان بگذارند.

خود مورگان در اشاره به این کتابش، معمولاً از عنوان کوتاه‌شدهٔ Images (تصویرها) استفاده می‌کند. اما با توجه به این که تقریباً تمام کتاب دربارهٔ استعاره های سازمان است و مورگان نیز در فصل اول توضیح داده که اصل پیام او «قدرت استعاره‌ها در درک سازمان» است و سایر فصل‌های کتاب صرفاً «نمونه» از استعاره های قابل‌استفاده هستند، ما در متمم با عنوان «استعاره های سازمان» به کتاب مورگان ارجاع خواهیم داد.

نکته‌ای دربارهٔ عنوان ترجمه کتاب مورگان: سیمای سازمان

از آن‌جا که بسیاری از مخاطبان فارسی‌زبان کتاب مورگان را با عنوان «سیمای سازمان» می‌شناسند، منطقی بود بنا به سنتی که در متمم وجود دارد، از کتاب به همان شکلی که عنوان آن جا افتاده نام ببریم. اما در انتخاب عنوان «سیمای سازمان» نکته‌ای وجود دارد که ما را از این کار باز داشت.

ما می‌دانیم و قبول داریم که در نوشته‌های غیرادبی، وفاداری افراطی به کلمات، ضروری نیست. و به همین علت، نقد کتاب های ترجمه‌شده بر اساس این که کلمه یا جمله‌بندی مشخصی را عیناً‌ ترجمه کرده‌اند یا نه، روشی نادرست است. و باز به همین علت، حتی اگر عنوانی که برای نسخهٔ ترجمه‌شدهٔ یک کتاب انتخاب می‌شود، هیچ شباهتی با عنوان کتاب اصلی نداشته باشد، لزوماً نمی‌توان چنین کاری را ایراد دانست و از آن ایراد گرفت.

تنها مواردی که می‌توان و باید حساس بود، جایی است که مفهوم اصلی منتقل نشده یا مغشوش شده باشد.

در مورد کتاب Images of Organization باید توجه کنیم که «سیما» تقریباً با «چهره» مترادف است؛ یعنی شکل ظاهری یک فرد یا موجود. سیمای سازمان یعنی آن‌چه در چهرهٔ یک سازمان نمایان می‌شود. مثلاً چنین جمله‌هایی با واژهٔ سیما درست است: «سازمان … کوشیده است سیمای خشنی از خود نمایش دهد» یا این‌که «سیمای پنهان این سازمان را در کارگاه‌های غیرقانونی‌‌ای می‌بینید که از کارگران، بدون حداقل حقوق انسانی، کار می‌کشد.»

در حالی که Image تصویری است که در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد. چنان‌که در بحث هویت برند (زیرمجموعهٔ درس‌های برندسازی) توضیح داده‌ایم که Brand Image یعنی تصویری که از برند در ذهن مشتری و مخاطب شکل می‌گیرد. بنابراین «سیما» بیشتر به شکل ظاهری خود سوژه و «تصویر» به چیزی که از سوژه در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد اشاره دارد.

از آن‌جا که تمام کتاب مورگان دربارهٔ این است که انسان‌های مختلف چگونه با استعاره‌های مختلف Image یا تصویر متفاوتی از یک سازمان را می‌بینند، استفاده از تعبیر سیما در عنوان کتاب، با این معنا تعارض دارد.

به همین علت ما عنوان «استعاره های سازمان» را برای این کتاب ترجیح می‌دهیم. جالب این‌جاست که در لغت‌نامه‌های «انگلیسی-عربی» استعاره را یکی از معادل‌های Image می‌دانند و این هم نشانهٔ دیگری است که انتخاب استعاره، جدا از هم‌خوانی مفهومی، حتی از هم‌خوانی صوری (ظاهری) هم با عنوان اصلی برخوردار است.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مشاوره مدیریت به شما پیشنهاد می‌کند: