اقتصاد رفتاری چیست؟ | دانش مالی رفتاری چه می‌گوید؟

فرض کنید دوست‌تان به تازگی کسب‌وکار جدیدی راه انداخته می‌خواهید به دیدنش بروید. تصمیم می‌گیرید به عنوان هدیه، دسته‌گلی زیبا بخرید و به دفترش ببرید.

در لحظهٔ پرداخت، ناگهان به ذهن‌تان می‌رسد که: «بهتر نیست به جای خریدن دسته‌گل، پول آن را روی میز دوستم بگذارم یا در یک پاکت به او هدیه دهم؟»

اگر شما و دوست‌تان کاملاً‌ منطقی فکر کنید، هدیهٔ نقدی بهتر از دسته‌گل است. او احتمالاً گل‌های بسیاری دریافت کرده و همهٔ آن‌ها چند روز بعد خشک خواهند شد. اما با پول، می‌تواند چیزی را که واقعاً برای خود یا دفترش لازم دارد بخرد. با این حال می‌دانیم که اغلب انسان‌ها در چنین شرایطی پول نقد روی میز دوست‌شان نمی‌گذارند. چرا؟ چون مغز ما انسان‌ها تا این‌ حد مکانیکی و خشک و منطقی نیست. دقیقاً در همین نقطه، دانشمندان اقتصاد رفتاری آماده‌اند تا ساعت‌ها برایتان سخنرانی کنند!

چرا به جای دسته‌گل، یک دسته اسکناس هدیه نمی‌دهیم؟

در این درس می‌خواهیم کمی دربارهٔ اقتصاد رفتاری و موضوع دیگر مرتبط با آن یعنی دانش مالی رفتاری صحبت کنیم.

اقتصاد رفتاری چیست؟

پیش از این که در مورد اقتصاد رفتاری یا Behavioral Economics صحبت کنیم، باید به این سوال پاسخ بدهیم که «اقتصاد رفتاری در برابر چه اصطلاحی قرار می‌گیرد؟ اقتصاد غیررفتاری؟ اگر چیزی به اسم اقتصاد غیررفتاری وجود دارد، از چه حرف می‌زند؟»

پاسخ این است که بله! اقتصاد در مقاطع مختلف روی مفاهیم متفاوتی متمرکز بوده است. مفاهیمی که هنوز هم همگی کم‌و‌بیش در کنار هم مطرح هستند و اقتصاددان‌ها بسته به علاقه و دغدغه‌شان به سراغ آن‌ها می‌روند.

اقتصاد تا سال‌ها روی «تولید» متمرکز بوده است. سوال‌هایی که آن زمان اقتصاددان‌ها به دنبالش بودند این بود که قیمت تمام‌شدهٔ محصول چقدر است؟ چگونه می‌توان این قیمت را کاهش داد؟ عوامل تولید (زمین، تجهیزات، نیروی انسانی، دانش و …) چه سهمی در قیمت تمام‌شده دارند؟ و …

اقتصاد همچنین در دوره‌ای به شدت روی «عرضه و تقاضا» متمرکز بوده است. به این سوال‌ها توجه کنید: افزایش و کاهش تقاضا چه تأثیری روی قیمت محصول دارد؟ آیا قیمت همهٔ محصولات، هنگام تغییر تقاضا به یک شکل تغییر می‌کند؟ آیا باید عرضه و تقاضا را رها کرد تا بازار خودبه‌خود به یک تعادل برسد؟ یا باید در قیمت‌ها دخالت کرد؟ (از طریق دولت، اصناف، اتحادیه‌های کارگری، سازمان‌های حمایت از مصرف‌کننده و …)

موضوعات دیگری هم بوده‌اند که در دوره‌های مختلف، مرکز توجه اقتصاددان‌ها بوده‌اند و امروز هر یک، به فصلی از کتاب‌های درسی اقتصاد تبدیل شده‌اند و دانشجویان باید آن‌ها را بخوانند و بیاموزند.

یکی از وجوه مشترک همهٔ رویکردها، نگاهی خاص به انسان بوده است: موجودی کاملاً مکانیکی با رفتارهایی بسیار عقلانی. آن هم عقلانیتی الگوریتمی. انگار که یک کامپیوتر در مغز انسان‌ها قرار دارد و دائماً محاسبات پیچیدهٔ مالی و اقتصادی را انجام می‌دهد.

انسان عادی چگونه است؟

روبه‌روی انسان اقتصادی، انسانی قرار می‌گیرد که می‌توان او را «انسان عادی» یا «انسان نرمال» نامید؛ کسی مثل همهٔ ما.

◾ همان کسی که – جز در شرایط خاص – به جای گل، بستهٔ اسکناس روی میز دوستش نمی‌گذارد.

◾ گاهی به خاطر این که یک موبایل را چند روز زودتر بخرد، پول بسیار بیشتری پرداخت می‌کند.

◾ عوامل احساسی روی تصمیمش تأثیر دارد.

◾ اطلاعاتش دربارهٔ‌ یک بازار کافی نیست، اما بدون این که حس بدی داشته باشد، با همان اطلاعات ناقص کار و تجارت و معامله می‌کند. حتی شاید متوجه نشود که اطلاعاتش کافی نیست و برای کسب اطلاعات بیشتر هیچ تلاشی نکند.

◾ همان کسی که یک محصول را صرفاً به خاطر این که ۵۰٪ ارزان‌تر شده، بدون این که نیاز داشته باشد می‌خرد.

◾بین دو مدل قهوه، بدون این که فرق‌شان را بداند، گران‌تر را انتخاب می‌کند و می‌گوید: حتماً گران‌تر است که بهتر است.

ما انسان‌های عادی هستیم که بر خلاف معادلات اقتصاددان‌ها، بدون این که از ویکی پدیا پول بگیریم،‌ مقاله‌هایش را به‌روز می‌کنیم و از لج پیش‌خدمت یک رستوران که با ما بد برخورد کرده، ساعت‌ها در گوگل و شبکه‌های اجتماعی می‌چرخیم و هر جا بتوانیم برای آن رستوران نظر منفی می‌گذاریم. علاوه بر همهٔ این‌ها – با وجودی که می‌دانیم اقتصاددان‌ها را عصبانی خواهیم کرد – برای این که مغازه‌دارِ ارزان‌فروش اما بداخلاق سر کوچه را ادب کنیم، سوار ماشین می‌شویم. بنزین می‌سوزانیم. دورتر می‌رویم. و محصول مد نظرمان را گران‌تر می‌خریم!

این‌ها توصیف همهٔ ماست. ما انسان اقتصادی نیستیم و اتفاقاً اقتصاد را هم ما آدم‌های عادی می‌سازیم و نه انسان اقتصادی.

انسان عادی در حال معامله با انسان اقتصادی

اقتصاددان‌های سنتی همه رفتارهای انسانی را بر مبنای «مطلوبیت / Utility» و «عقلانیت اقتصادی / Economic Rationality» تحلیل می‌کنند. درست است که اقتصاددان‌ها مطلوبیت را یک مفهوم کیفی و ذهنی می‌دانند، اما در عین حال، معادلات بسیاری برایش می‌نویسند و معتقدند که ما با عقلانیت کامل برای افزایش مطلوبیت – که دقیقاً مشخص نیست چیست – تلاش می‌کنیم.

از نظر اقتصاددان سنتی، اگر ما صد میلیون تومان پول به دست بیاوریم، به اندازهٔ X واحد خوشحال می‌شویم و اگر همان صد میلیون تومان را از دست دهیم، درست مثل یک روبات مکانیکی ریاضی‌دان، همان X واحد خوشحالی را از دست می‌دهیم. در حالی که همهٔ ما به تجربه می‌دانیم درد از دست دادن بیشتر از لذت به دست آوردن است (از نظر اندازه).

همین تفاوت‌ها و ظرافت‌ها باعث شد که وقتی مِیر استاتمن (Meir Statman) کتاب بسیار معتبر خود را در زمینهٔ مباحث مالی با رویکرد رفتاری نوشت، عنوان آن را چنین انتخاب کرد: فایننس برای آدم‌های عادی (Finance for Normal People).

آدم‌های عادی، غیرعقلانی نیستند و غیرمنطقی رفتار نمی‌کنند. آن‌ها فقط «بر اساس مدل‌های اقتصاددان‌های سنتی» زندگی نمی‌‌کنند. آن‌ها منطق خود را دارند. برای افزایش مطلوبیت زندگی و رضایت و شادمانی‌شان تلاش می‌کنند و روزگار خود را به پیش می‌برند. گرفتار خطاهای شناختی هستند. سوگیری دارند. اما این‌ها چیزی نیست که باعث شود آن‌ها را غیرعادی یا بی‌منطق بدانیم.

مالی رفتاری یعنی مباحث مالی از نگاه انسان عادی

با این توضیحات می‌توان گفت: اقتصاد رفتاری دانشی است که با ترکیب دانسته‌های اقتصادی و دستاوردهای علم روانشناسی و به طور خاص روانشناسی شناختی، می‌کوشد رفتارها و تصمیم‌های اقتصادی انسان‌ها را بهتر توصیف و تحلیل کند.

اقتصاددانان رفتاری برای مطالعات خود از روش علمی استفاده می‌کنند.

یعنی فرضیه‌هایی را مطرح کرده و سپس با مطالعات دقیق تجربی، آن‌ فرضیه‌ها را می‌‌آزمایند. بنابراین اقتصاد رفتاری نزدیک به سایر علوم تجربی محسوب می‌شود.

مالی رفتاری چیست؟

مالی رفتاری به یک معنا زیرمجموعهٔ اقتصاد رفتاری و به معنایی دیگر، رشته‌ای مستقل از اقتصاد رفتاری است (+). در ادامه این جمله را توضیح می‌دهیم.

اقتصاد رفتاری به همهٔ موضوعاتی می‌پردازد که زیر چتر اقتصاد قرار می‌گیرند. به همین علت، فضای اقتصاد رفتاری بسیار متنوع است. به این چند نمونه از موضوعات اقتصاد رفتاری توجه کنید:

• مردم چگونه برای سلامت خود هزینه می‌کنند؟
• چه می‌شود که یک نفر می‌کوشد از پرداخت مالیات فرار کند؟
• فرهنگ چگونه بر شیوهٔ خرید و مصرف مردم تأثیر می‌گذارد؟
• در شرایط تورمی و افزایش قیمت‌ها، مردم از نظر روانی تا چه حد و با چه سرعتی افت ارزش پول را درک می‌کنند؟
• دولت‌ها چگونه می‌توانند با سیاست‌گذاری،‌ مردم را به حفظ و بهبود سلامت خود تشویق کنند؟
• چه می‌شود که یک نفر تصمیم می‌گیرد به فرد دیگری هدیه دهد؟ چه اتفاقاتی میزان هدیه دادن و گرفتن را در کل کشور کاهش (یا افزایش) می‌دهند؟
• در بازاری که معامله‌گرانش، انسان عادی (و نه انسان اقتصادی)‌ هستند، تعادل چه معنایی دارد؟ اساساً آیا تعادل دست‌یافتنی است؟
• پیش‌بینی انسان‌ها از تورم سال‌های بعد چگونه روی تغییرات ارزش پول در حال حاضر تأثیر می‌گذارد؟

این‌ها همه سوالاتی هستند که اقتصاد سنتی یا به آن توجه نداشته و یا جوابی که به آن ارائه می‌کرده، چندان به واقعیت نزدیک نبوده است. اقتصاد رفتاری مدعی است می‌تواند به این نوع سوالات پاسخ‌های مفیدتر و مناسب‌تری بدهد.

طبیعتاً یکی از رفتارهای اقتصادی انسان‌ها، سرمایه‌گذاری است. انسان‌ها می‌کوشند حجم دارایی خود را افزایش داده و یا دست‌کم ارزش پول خود را حفظ کنند. در این مسیر، طبیعتاً ذهن انسان گرفتار انواع سوگیری و خطاهای شناختی است. مالی رفتاری (Behavioral Finance) در تلاش است ذهنیت انسان‌ها را در زمینهٔ سرمایه‌گذاری بهتر درک کرده و رفتارهای انسان‌ها را با دقت بیشتری پیش‌بینی کند.

موضوعات زیر نمونه‌هایی از مباحث مالی رفتاری محسوب می‌شوند:

• تصور انسان‌ها از سرمایه‌گذاری چیست؟ انسان‌ها تا چه حد ارزش زمانی پول را درک می‌کنند؟
• انسان‌ها ریسک و ابهام را چگونه ارزیابی می‌کنند؟
• انسان‌ها اطلاعات اقتصادی را چگونه درک و پردازش می‌کنند؟ در این زمینه چه خطاهایی دارند؟
• برداشت انسان‌ها از ریسک و ابهام چگونه روی تصمیم‌های سرمایه‌گذاری آن‌ها تأثیر می‌گذارد؟
• رونق و رکود بازارها (بازار بورس، بازار مسکن، بازار ارز و …) تا چه حد تحت تأثیر عوامل روانی هستند؟‌
• حباب بازارها چه زمانی می‌شکند؟ مکانیزم سقوط بازار چیست؟
• هیجانات انسان‌ها چه تأثیری روی استراتژی‌های معاملات‌شان می‌گذارد؟

همان‌طور که در نمونه‌های بالا دیدید، مالی رفتاری زیرمجموعه‌ای از اقتصاد رفتاری است که بیشتر بر «بررسی اثر ذهنیت انسان‌ها بر رفتارهای مالی و سرمایه‌گذاری‌شان» متمرکز است. ضمن این که به سادگی نمی‌توان بین این دو حوزه مرز کشید. مثلاً بسیاری از کتابهای مالی رفتاری دربارهٔ حباب بازار حرف می‌زنند و رونق و رکود بازار را زیرمجموعهٔ مالی رفتاری می‌دانند. اما بعضی کتابهای اقتصاد رفتاری حباب بازار و بحث‌های مرتبط با آن را فراتر از مالی رفتاری می‌دانند. آن‌ها معتقدند که حباب، به ساختار کلان بازار برمی‌گردد و بهتر است اقتصاد رفتاری آن را بررسی کند.

با همهٔ این توضیحات، اگر بگوییم مالی رفتاری زیرمجموعهٔ اقتصاد رفتاری است، حرف اشتباهی نزده‌ایم. در عین حال، اگر هم تأکید کنیم که این دو موضوع، دو علم همسایه اما جدا هستند، باز هم اشتباه نگفته‌ایم.

نخست به این علت که می‌توان رابطهٔ مالی رفتاری و اقتصاد رفتاری را به رابطهٔ اقتصاد خرد و کلان تشبیه کرد. اقتصاد خرد را به سختی می‌توان «زیرمجوعهٔ» اقتصاد کلان دانست. بلکه بهتر است بگوییم «اقتصاد خرد و کلان، اقتصاد را در دو سطح مختلف بررسی می‌کنند.» رابطهٔ مالی رفتاری و اقتصاد رفتاری هم تقریباً از همین دست است.

نکتهٔ دوم هم این است که دانش مالی رفتاری جدا از اقتصاد رفتاری رشد کرده است. این‌طور نبوده که علمی به اسم اقتصاد رفتاری شکل بگیرد و بعد بگویند: حالا باید زیرمجموعه‌ای به اسم مالی رفتاری داشته باشد. بورس، بازارهای مالی و استراتژی‌های سرمایه‌گذاری، سه تا چهار قرن قدمت دارند و حداقل طی یک قرن اخیر، پژوهش‌های متعددی دربارهٔ روانشناسی رفتارهای مالی انسان‌ها انجام شده است. حتی زمانی که اسمی از اقتصاد رفتاری در میان نبود.

چند متفکر و نویسندهٔ مطرح در اقتصاد رفتاری و مالی رفتاری

مانند سایر درس‌های متمم، ما هر جا حرفی از یک نویسنده یا دانشمند نقل کنیم، همان‌جا به نام و نوشتهٔ او ارجاع می‌دهیم. بنابراین هم‌زمان با خواندن درس‌های مربوط به روانشناسی پول، اقتصاد رفتاری و مالی رفتاری، با بسیاری از نویسندگان و صاحب‌نظران این حوزه آشنا خواهید شد. با این حال برای این که چشم‌تان به نام این افراد آشنا باشد، در این‌جا به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

دنیل کانمن (راست) در کنار ریچارد تیلر – عکس از توییتر The Nobel Prize

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مبانی روانشناسی پول به شما پیشنهاد می‌کند: