انضباط شخصی | نظم شخصی یا نظم درونی چیست؟

اصطلاحات فراوانی وجود دارند که برای بسیاری از ما خاطرات خوبی را تداعی نمی‌کنند. یا لااقل، هیجان مثبت با خود به همراه ندارند. نظم و ناظم، نظم رفتاری و نظم و انضباط شخصی از جملهٔ این اصطلاحاتند.

بسیاری از ما این اصطلاحات را در جمله‌های منفی شنیده‌ایم: «تو نظم نداری.» «نمره انضباط تو به خاطر تأخیرهای مکرر کم شده است.» «چرا میز کار تو منظم نیست؟» «چرا انضباط مالی نداری؟» «پس کی می‌خواهی نظم شخصی را یاد بگیری و رعایت کنی؟» «کار تو خوب است. اما منظم نیستی.»

به نظر می‌رسد نظم و انضباط چیزی است که همیشه دوست داشته‌ایم و داریم در همه‌ ببینیم؛ اما دوست نداشته‌ایم و نداریم کسی در این مورد به خودمان تذکر دهد.

با این حال، حتی اگر فکر کردن به نظم و انضباط شیرین نباشد، ما در درس‌های مدیریت زمان ناگزیریم دربارهٔ آن‌ها حرف بزنیم. چون اگر مدل ذهنی خود را با اصول نظم و انضباط شخصی آشتی ندهیم، بسیاری از آن‌چه به عنوان تکنیک های مدیریت زمان می‌خوانیم و می‌شنویم، صرفاً کارهایی سطحی با اثرات زودگذر خواهند بود و تغییری جدی در زندگی‌مان به وجود نخواهند آورد.

نظم چیست؟

اغلب ما دو اصطلاح نظم و انضباط را کنار هم و با هم به کار می‌بریم و به تفاوت آن‌ها توجه نداریم. درست همان‌گونه که از «غم و اندوه» یا «صحت و سلامت» استفاده می‌کنیم. در حالی که دو اصطلاح نظم (به انگلیسی: order) و انضباط (به انگلیسی: discipline) معنای متفاوتی دارند.

نظم، بیش از هر چیز، به ترتیب و چیدمان اشاره دارد. بنابراین می‌توان گفت تعریف نظم به زبان ساده این است که هر چیزی سر جای خود و متناسب با جا و جایگاه خود باشد. به این چند مثال توجه کنید:

انضباط چیست؟

انضباط یا discipline – که گاهی در فارسی هم با همین واژهٔ دیسیپلین بیان می‌شود – به معنای تعهد به قواعد و قوانین و چارچوب‌هاست. کلمات «ضابطه» و «ضوابط» هم که از عربی وارد فارسی شده و جا افتاده‌اند، با «انضباط» خویشاوندند و معنای مشابهی دارند.

وقتی کسی در سازمانی می‌گوید ما برخلاف ضوابط کاری انجام نمی‌دهیم – به فرض که نیتش اشاره به پرداخت رشوه نباشد – منظورش این است که قواعد و چارچوب‌هایی وجود دارد که ما به رعایت آن‌ها متعهدیم.

پس به خاطر داشته باشید که معمولاً وقتی اصطلاح انضباط را به کار می‌بریم، منظورمان توجه به قواعد و قوانین و تعهداتی است که از بیرون برای ما تعیین شده (و حتی شاید تحمیل شده) است:

آشنایی با درس‌های متمم و عضویت در متمم      روش ثبت نام    فهرست درس‌ها

انضباط شخصی چیست؟

انضباط فردی یا انضباط شخصی (به انگلیسی: self-discipline) همان معنای عمومی انضباط را در خود دارد؛ یعنی تعهد به قواعد و قوانین و چارچوب‌ها. با این تفاوت این که قواعد و قوانین، از بیرون تعریف و تحمیل نشده است. بلکه خود فرد برای خودش چارچوب‌هایی را تعریف کرده و خود را به رعایت آن‌ها مقید می‌داند.

موارد زیر همگی مصداق انضباط شخصی هستند:

• فروشنده‌ای که با خود قرار گذاشته که تحت هیچ شرایطی دربارهٔ محصولی که می‌فروشد دروغ نگوید.
• کسی که چند ماه پیش تصمیم گرفته مطالعهٔ سی صفحه کتاب را در برنامه روزانه خود بگنجاند و جز چند استثناء، تقریباً همیشه به این تصمیم وفادار مانده است.
• کسی که تصمیم می‌گیرد سه ساعت، پای کتاب‌هایش بنشیند و بدون دست زدن به گوشی موبایل، سه ساعت درس بخواند. و واقعاً این کار را انجام می‌دهد.

هم‌چنین با این توضیح، احتمالاً برایتان واضح است که یکی از ریشه های اهمال کاری را باید در ضعف در انضباط شخصی جستجو کرد.

آیا «انضباط شخصی» یک اصطلاح علمی است؟

پاسخ به این سوال ساده نیست (باید دید که منظور از اصطلاح علمی چیست).

اگر منظورتان این است که «اصطلاح self-discipline در مقاله های معتبر و ژورنالهای علمی به کار می‌رود یا نه؟» باید در پاسخ بگوییم بله. این اصطلاح را در بسیاری از کتاب های علمی و مقالات معتبر دانشگاهی می‌بینید.

اما اگر منظورتان این باشد که «آیا تعریف دقیق و علمی انضباط شخصی مشخص است؟» پاسخ منفی است. تعریفی از انضباط شخصی که پژوهشگران بر سر آن اتفاق‌نظر داشته باشند وجود ندارد.

در کتاب‌ها و مقالات علمی هم معمولاً هر جا اصطلاح self-discipline به‌کار می‌رود، آن را در کنار اصطلاحات دیگری مانند کنترل خود (self-control)، خودتنظیم‌گری (self-regulation) و سرسختی (grit) قرار می‌دهند.

به عنوان یک نمونه، باومایستر (Baumeister) هم که از بزرگان و صاحب‌نظران این بحث محسوب می‌شود و طی چند دههٔ اخیر، برخی از معتبرترین کتاب‌های این حوزه را تألیف و تدوین کرده و دیگران معمولاً به او ارجاع می‌دهند، در کتاب قدرت اراده (Willpower)، سه اصطلاح قدرت اراده، کنترل خود و انضباط شخصی را مترادف فرض کرده و بارها آن‌ها را کنار هم یا به‌ جای هم به‌کار می‌برد.

به این ترتیب مشخص است که انضباط شخصی یک اصطلاح کاملاً شفاف علمی نیست و لااقل مرز مشخصی میان این اصطلاح، و سایر اصطلاحات مشابهش وجود ندارد.

با این حال،‌ طی دهه‌های اخیر که بحث توسعه فردی رونق پیدا کرده، اصطلاح انضباط شخصی هم به شدت رایج شده و آن را مدام در کتابهای توسعه فردی می‌بینیم.

علت هم واضح است. حتی اگر به خاطر اختلاف‌نظرها نشود دیسیپلین و انضباط شخصی را به روش درستی تعریف کرد، اندازه گرفت و سنجید، هم‌چنان هر یک از ما تا حدی معنای این اصطلاح را می‌فهمیم:

هر کس کاری را شروع کرده اما به‌علت تنبلی نتوانسته آن را به پایان ببرد، هر کس امروز به خودش قولی داده و فردا آن را شکسته است، هر کس سعی کرده کارهایی مثل ورزش، مطالعه یا یادگیری زبان را در برنامه‌اش بگنجاند و در نهایت آن‌ها را رها کرده، معنی ضعف در انضباط شخصی را می‌فهمد.

اهمیت انضباط شخصی در مدیریت زمان

با توجه به آن‌چه در تعریف انضباط شخصی گفتیم، قاعدتاً می‌توانید حدس بزنید که انضباط شخصی می‌تواند بر بسیاری از جنبه‌های زندگی تأثیر بگذارد؛ از رعایت رژیم غذایی و حفظ سلامت، تا تمرین‌های منظم ورزشی و تغییر سبک زندگی. از کتابخوانی و یادگیری تا پشتکار در پیگیری پروژه‌های کاری و سرسختی در مواجهه با موانع زندگی.

مدیریت زمان هم یکی از همین جنبه‌هاست. چون بسیاری از مشکلاتی که ما در مدیریت زمان داریم، به نوعی از ضعف در انضباط شخصی نشئت می‌گیرند. ضعف در انضباط شخصی باعث می‌شود:

• به برنامه‌ های روزانه و هفتگی و سالانه خود متعهد نمانیم
• لذت و آسایش امروز را به دستاوردهای ارزشمند فردا ترجیح دهیم
• اولویت‌ها را تشخیص نداده و یا حتی به‌رغم تشخیص اولویت‌ها آن‌ها را جدی نگیریم
• در برابر وسوسه‌های احساسی تسلیم شده و گزینه‌های منطقی را کنار بگذاریم

همهٔ این موارد، مستقیم و غیرمستقیم به از بین رفتن توان و انرژی ما، بی‌ثمر ماندن تلاش‌ها و برنامه‌ریزی‌های ما، و در نهایت آشفته بودن زندگی ما منجر می‌شوند.

به همین علت، منطقی است هر جا حرف از مهارت مدیریت زمان است، حتماً سرفصلی هم به انضباط شخصی اختصاص داده شود.

اگر مدیریت زمان را صرفاً‌ در چند تکنیک خلاصه کرده و فکر کنید صرفاً استفاده از ابزارهایی مانند تکنیک پومودورو یا ریختن کارها در داخل ماتریسی مثل ماتریس آیزنهاور می‌تواند مسئلهٔ مدیریت زمان را حل کند، منطقی نیست.

قطعاً این ابزارها و تکنیک‌ها مفیدند. اما فراموش نکنیم که یک سوال پایه‌ای در مدیریت زمان وجود دارد که نباید آن را نادیده بگیریم:

هر ابزار و تکنیک دیگری، فرعِ بر این سوال محسوب می‌شود.

آیا انضباط شخصی یک ویژگی شخصیتی است؟

این سوال، سوال بسیار مهمی است. چون وقتی چیزی را «ویژگی شخصیتی» می‌نامیم، تلویحاً پذیرفته‌ایم که این ویژگی در هر فرد مشخص و ثابت است و به سادگی تغییر نمی‌کند. اما اگر انضباط شخصی (یا هر ویژگی دیگر)‌ را یک مهارت در نظر بگیریم، معنایش این است که می‌توانیم برای یادگیری آن وقت صرف کنیم و به تدریج توانایی های خود را در این زمینه افزایش دهیم (تعریف مهارت).

مروری بر کتابها و پژوهش‌های مرتبط با شخصیت شناسی نشان می‌دهد که انضباط شخصی و مفاهیم مشابه آن مانند خودتنظیم‌گری (self-regulation) و خودکنترلی (self-control) را نمی‌توان کاملاً مستقل از شخصیت دانست.

مثلاً در مدل پنج عاملی شخصیت یکی از پنج عامل شخصیتی عامل وجدان و مسئولیت‌پذیری (Conscientiousness) که آن را با C نمایش می‌دهند. خود عامل C شش زیرمجموعه دارد که پنجمین مورد آن «انضباط شخصی» است. توضیح دربارهٔ C5 و سایر زیرمجموعه‌های فاکتور C را می‌توانید در درس وجدان و مسئولیت پذیری بخوانید.

علاوه بر این، رابرت مک کری – از پیشگامان مدل پنج عاملی – در فصلی از کتاب شخصیت شناسی و خودتنظیم‌گری (Personality and Self-regulation) به تفصیل مفهوم این ویژگی را به عنوان یک ویژگی شخصیتی شرح داده است.

بسیاری از پژوهشگران دیگر هم کنترل خود (self-control) را یک صفت شخصیتی یا trait دانسته‌اند (+).

با اتکا به این منابع (و ده‌ها منبع دیگری که در این منابع به آن‌ها ارجاع داده شده است) با اطمینان می‌توان گفت انضباط شخصی مانند همهٔ ویژگی های شخصیتی یک مولفهٔ فردی دارد. و این که کسی بگوید همهٔ انسان‌ها می‌توانند به یک اندازه قدرت اراده، تسلط بر خود و انضباط شخصی داشته باشند، بیش از این که ادعایی علمی باشد، حرفی انگیزشی است.

آیا می‌توان انضباط شخصی را تقویت کرد؟

پاسخ این سوال مثبت است.

نباید اشتباه کنیم و بگوییم حالا که انضباط شخصی یک ویژگی شخصیتی است، پس تکلیف من مشخص است. من همین‌قدر انضباط دارم و دیگر نمی‌توانم بیش از این بر خودم مسلط باشم.

تفاوت در ویژگی های شخصیتی، تفاوت در پایه‌ها (baselines) است. متوسط انضباط شخصی شما (با هر تعریف و شاخصی که انتخاب کنید) ممکن است با متوسط انضباط شخصی فردی دیگر فرق داشته باشد. اما شما به نسبت خودتان می‌توانید انضباط شخصی‌تان را افزایش دهید.

هم‌چنین امکان‌پذیر است که با برخی تمرین‌ها و تکنیک‌ها، در بعضی حوزه‌های خاص، انضباط شخصی بسیار بهتری داشته باشید. حتی ممکن است در یک بازه زمانی یا در یک موضوع مشخص، انضباط شخصی‌ شما از فرد دیگری که او را منضبط‌تر از خود می‌دانید، بیشتر باشد (اگر چه احتمالاً حفظ این سطح، مستلزم صرف انرژی بیشتری است).

علاوه بر این، معمولاً نمی‌توان گفت یک ویژگی شخصیتی هرگز در طول زمان تغییر نمی‌کند. ویژگی شخصیتی صرفاً کندتر و سخت‌تر از ویژگی‌های دیگر تغییر می‌‌کند. پژوهش‌هایی هم انجام شده‌اند که نشان می‌دهند کنترل بر خود و خودتنظیم‌گری کمی انعطاف‌پذیرتر از چیزی است که معمولاً تصور می‌شود (+).

پس در انضباط شخصی هم مانند بسیاری از موضوعات دیگری که در مقولهٔ ذاتی – اکتسابی (Nature vs. Nurture) مطرح می‌شوند، وجود عوامل ذاتی نباید باعث شود سهم اکتسابی را نادیده بگیریم.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مدیریت زمان به شما پیشنهاد می‌کند: