عزت نفس کودکان و نوجوانان

معمولاً وقتی بزرگسالان با عزت نفس آشنا می‌شوند و دربارهٔ آن مطالعه می‌کنند، بلافاصله خاطرات خود را مرور می‌کنند و دنبال اتفاقاتی می‌گردند که به قضاوت خودشان عامل سازنده یا مخرب عزت نفس امروزشان است. در قدم بعد، اگر فرزند داشته باشند، به این سوال فکر می‌کنند که برای افزایش عزت نفس فرزندشان چه کاری از دست‌شان برمی‌آید؟

همان‌طور که حدس می‌زنید، مفاهیم کلی در پرورش و افزایش عزت نفس کودکان و نوجوانان با آن‌چه در مورد بزرگسالان می‌دانیم و آموخته‌ایم تفاوت چندانی ندارد. به هر حال، هم‌چنان اصل موضوع این است که عزت نفس بالا حاصل دو چیز است (تعریف عزت نفس):

• احساس ارزشمندی (self-worth)
• احساس توانمندی (self-competence)

اما این که چه عواملی باعث می‌شوند کودکان و نوجوانان، توانمندی و ارزشمندی را تجربه کنند، موضوع مهمی است که در این درس می‌خواهیم کمی در مورد آن صحبت کنیم.

چه کسی درباره عزت نفس کودکان مطالعه و پژوهش کرده است؟

یکی از نخستین کسانی که درباره عزت نفس مطالعه کرده، همان استنلی کوپراسمیت معروف است که از پایه‌گذاران مفهوم عزت نفس هم محسوب می‌شود و ما پرسشنامه عزت نفس او را در متمم معرفی کرده‌ایم. بعد از کوپراسمیت افراد بسیاری این بحث را توسعه دادند که در ادامه به مقالات برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

اما هم‌چنان چارچوب کلی و دسته‌بندی اصلی بحث، تقریباً همان چیزی است که کوپراسمیت در کتابی که سال ۱۹۶۷ منتشر کرد آورده است. او در تحلیل علل افزایش یا کاهش عزت نفس کودکان به زمینهٔ اجتماعی، ویژگی‌های والدین، ویژگی‌های فردی و نیز رابطه والدین با کودک توجه می‌کند.

بعدها که نظریه خودتعیین‌گری مطرح و تثبیت شد، بسیاری از حرف‌ها و توصیه‌هایی که کوپراسمیت و پژوهشگران هم‌نسل او درباره عزت نفس کودکان و نوجوانان انجام داده بودند، در چارچوب نظریه خودتعیین‌گری مطرح شد و جا افتاد.

از بین چهار عاملی که بر عزت نفس کودکان تأثیر دارند، همهٔ آن‌ها به یک اندازه در اختیار ما نیستند. اما خوشبختانه، دو عامل اصلی تأثیرگذار، «ویژگی‌های والدین» و «رابطه والدین با فرزند» است که در این زمینه دست والدین نسبتاً‌ باز است و قدرت انتخاب و تأثیرگذاری نسبتاً بیشتری دارند.

◼️ عامل اول | زمینه‌ اجتماعی

وقتی از زمینهٔ اجتماعی صحبت می‌کنیم، منظورمان وضع مالی خانواده، فضای فرهنگی و دینی جامعه و میزان رفاه خانواده در مقایسه با دیگران خانواده‌هاست. از بین این عوامل، بیش از هر چیز در زمینهٔ وضع مالی و جایگاه اجتماعی خانواده‌ها و تأثیر آن بر عزت نفس کودکان مطالعه شده است.

بعضی از ما در خانواده‌هایی به دنیا می‌آییم که از طبقات بالای اجتماعی هستند و درآمد و رفاه بهتری دارند. برخی دیگر در طبقات ضعیف‌تر به دنیا می‌آییم. کوپراسمیت (و بعداً محققان دیگر) تأیید می‌کنند که وضع مادی و طبقه اجتماعی خانواده بر عزت نفس کودک تأثیر دارد. یعنی کودکان خانواده‌های ثروتمندتر عزت نفس بالاتری دارند. اما تأکید می‌کند که این تأثیر بسیار کوچک است.

لازم است تأکید کنیم که اغلب تحقیقات معتبر و شناخته‌شده‌ای که در این زمینه نقل می‌شوند، در یک دههٔ اخیر نبوده‌اند. به همین علت، اثر شبکه های اجتماعی در آن‌ها دیده نشده است. احتمالاً در شرایطی که کودکان و نوجوانان از طریق شبکه های اجتماعی می‌توانند سبک زندگی بخش بزرگتری از جامعه را ببینند، و نیز تصویری کاریکاتوری از ارزش‌ها،‌ مهارت‌ها و ویژگی‌های هم‌سن‌های خود به دست می‌آورند، ممکن است تأثیر طبقه اجتماعی بر عزت نفس به اندازهٔ زمان کوپراسمیت ناچیز نباشد. به هر حال، قضاوت در این باره نیازمند گردآوری و جمع‌بندی پژوهش‌های بیشتری است و علاوه بر این، مستقل از نتیجه، کار چندانی از دست والدین در این زمینه برنمی‌آید.

◼️ عامل دوم | وضعیت و ویژگی‌های والدین

مرز عامل دوم با عوامل دیگر به اندازهٔ کافی شفاف نیست. بعضی از نکاتی که در مورد ویژگی‌های والدین مطرح شده، از جنس عوامل اجتماعی هستند و برخی دیگر را می‌توان در قالب رابطهٔ والدین و فرزند گنجاند.

یکی از مهم‌ترین نکته‌‌هایی که دربارهٔ ویژگی‌های تأثیرگذار والدین بر عزت نفس فرزندان مطرح شده، ثبات احساسی والدین است. از آن‌جا که کودکان در سن کم، توانایی چندانی در شناخت و ارزیابی مستقیم خودشان ندارند، ناگزیر باید به بازخوردهای محیطی و به‌ویژه نشانه‌هایی که در رفتار والدین می‌بینند اتکا کنند.

بی‌ثباتی احساسی والدین باعث می‌شود پیام‌ها و سیگنال‌هایی که کودک از والدین می‌گیرد، مبهم بوده و به سادگی قابل‌تفسیر نباشد. به همین علت، کودک نتواند به ارزیابی قابل‌اتکایی از ارزشمندی و توانمندی‌های خود برسد.

موضوعات دیگری مانند تأثیر منفی جدایی والدین بر عزت نفس کودک هم مطالعه شده‌اند که بررسی آن‌ها فرصت جداگانه‌ای می‌طلبد.

◼️ عامل سوم | ویژگی‌های فردی کودک

ویژگی‌های فردی بسیار متنوعند؛ از ویژگی‌های شخصیتی تا ویژگی‌های فیزیکی. اما آن‌چه بیش از سایر موارد بررسی شده، ویژگی‌های فیزیکی و تأثیر آن بر عزت نفس کودکان است.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری کارگاه آموزشی عزت نفس به شما پیشنهاد می‌کند: