بلوم کیست؟ | زندگینامه + اهمیت نظریه بلوم در یادگیری

«قد او ۱۶۵ سانتی‌متر بود. اما اگر وزن حضورش را در گفتگوها و اتاق‌های جلسه بر این اساس برآورد کنید، شدیداً اشتباه کرده‌اید.»

این توضیحی است که الیوت وایزنر، استاد هنر و آموزش دانشگاه استنفورد، در توصیف استاد خود بنجامین بلوم (Benjamin Bloom) به کار می‌برد؛ در مقاله‌ای که یونسکو منتشر کرده است (+). شبیه این توضیح را از افراد دیگری هم که دربارهٔ بنجامین بلوم حرف زده‌اند، می‌خوانید و می‌شنوید.

بنابراین می‌توان گفت، چیزی که باعث شده دوستان و آشنایان و شاگردانش او را از جمله افراد کاریزماتیک بدانند، نه ویژگی‌های ظاهری و فیزیکی، بلکه تلاش و کوشش و نگاه عمیق علمی‌اش بوده است. این تلاش و تأثیرگذاری در حدی است که معمولاً بلوم را در گروه نظریه‌پردازان رده اول روانشناسی تربیتی، یعنی کسانی مانند ژان پیاژه، ویگوتسکی و هوارد گاردنر قرار می‌دهند.

پس از آشنایی با بلوم، خواهید دید که اغراق نیست اگر بگوییم: هر جا فهرستی از افراد تأثیرگذار در نظریه‌های مدرن آموزش را دیدید و نام بنجامین بلوم در آن نبود، حق دارید در جامع و قابل‌اتکا بودن آن فهرست تردید کنید.

آنچه در ادامه می‌خوانید:

• زندگی و روش تدریس بنجامین بلوم
• منحنی توزیع نرمال را با سکه آموزش می‌دهند نه گچ و تخته
• تاکسونومی بلوم (هرم یادگیری بلوم)
• استفاده از مدل بلوم در متمم
• کتابهای بلوم

زندگی و روش تدریس بنجامین بلوم

بلوم در سال ۱۹۱۳ در پنسیلوانیای آمریکا به دنیا آمد و در ۱۹۹۹ در همان کشور درگذشت. خانواده‌اش از مهاجران روسی بودند که در آمریکا با قاب کردن عکس‌ خرج زندگی خود را تأمین می‌کردند. وقتی در ۸۶ سالگی جهان را ترک می‌کرد، میراث علمی گسترده‌ای از خود به جا گذاشته بود که «روش‌های علمی و کاربردی برای هدف‌گذاری در آموزش و یادگیری» یکی از مشهورترین آن‌هاست.

او پس از پایان تحصیل در مقطع دکترا در رشتهٔ آموزش (که در ایران به علوم تربیتی شناخته می‌شود)‌، فعالیت‌های متعدد و سمت‌های شغلی متنوعی را تجربه کرد. هم در دانشگاه شیکاگو درس می‌داد و هم به تحقیق و پژوهش مشغول بود. هم در کمیتهٔ برگزاری آزمون دانشگاه فعالیت می‌کرد و هم به دولت‌های کشورهای مختلف مشاوره می‌داد. او به نهادسازی هم توجه داشت و دوست داشت فعالیت‌هایش تأثیر بلندمدت داشته باشند. کمک به راه‌اندازی «انجمن بین‌المللی بررسی روش‌های ارزیابی دستاوردهای آموزشی یا IEA» در هلند، نشانه‌ای از این دغدغه است.

بلوم در طول مدت تدریس و فعالیت دانشگاهی، کلاس‌ها و سخنرانی‌های فراوانی داشت. اما یکی از کلاس‌هایش مشهورتر است و ماندگارتر بوده است: «آموزش؛ حوزه‌ای برای مطالعه و تحقیق.»

او در این کلاس می‌کوشید به دانشجویان خود نشان دهد که سرزمین آموزش، بسیار بزرگ و وسیع است و بخش‌های بزرگی از آن، هنوز کاملاً دست‌نخورده باقی مانده است. پاسخ بسیاری از سوال‌ها در این حوزه مشخص نیست و حتی سوال‌های بسیاری هست که هنوز پرسیده نشده تا کسی بخواهد به آن‌ها پاسخ دهد.

جالب این‌جاست که خود بلوم هم بخش قابل‌توجهی از کلاسش را به طرح سوال‌های مختلف می‌گذراند:

• محیط چقدر در یادگیری دانش‌آموزان موثر است؟
• آیا می‌توان بر اساس سال‌های نخست تحصیل در مدرسه، موفقیت دانش‌آموزان در دوران دانشگاه را پیش‌بینی کرد؟
• آیا این که معلم‌ها در مدرسه یا دانشگاه، نمرهٔ دانش‌آموزان را روی نمودار می‌برند صحیح است؟
• چه سهمی از موفقیت را باید به عوامل ژنتیکی ربط داد؟ چه سهمی را به معلم خوب؟ به توجه والدین؟ به محیط آموزشی حرفه‌ای؟

تأکید بلوم بر این بود که محققان حوزهٔ آموزش باید مدام دنبال سوال بگردند؛ سوال‌های خوب. همین که سوال‌های خوب روی میز ما باشد، احتمال این که در مسیر یافتن جواب‌های خوب هم قرار بگیریم، افزایش می‌یابد.

چنان‌که دانشجویانی نظیر آیزنر نقل می‌کنند، او اصراری هم نداشته که به همهٔ سوالاتی که در طول کلاس مطرح می‌شود پاسخ دهد. بلوم همیشه تأکید می‌کرده که پاسخ بسیاری از این سوالات، به یک عمر مطالعه و تحقیق نیاز دارد و هدف او این است که دانشجویان با شنیدن آن‌ها،‌ یک یا چند مورد را انتخاب کرده و عمر خود را به پیگیری آن سوال‌ها اختصاص دهند. کاری که خود بلوم هم انجام داد.

یکی از سوال‌های مهم بلوم این بود که «معلم و نظام آموزشی چه کارهایی می‌توانند انجام دهند تا دانش‌آموز و دانشجو مطالب را به عمیق‌ترین شکل ممکن یاد بگیرند؟»

سوال دیگرش این بود که «طراحی سرفصل آموزشی باید چگونه باشد؟ در کنار اعلام اسم و موضوع، چگونه می‌توانیم هدف‌های آموزشی را هم تعریف و تعیین کنیم؟ به شکلی که انتظار ما از معلم و آموزش و تدریس، شفاف‌تر باشد؟»

بخش قابل‌توجهی از درس‌های یادگیری در متمم، بر اساس نظریه بنجامین بلوم تألیف شده‌اند.

منحنی توزیع نرمال را با سکه آموزش می‌دهند نه گچ و تخته

بلوم به دو اصل روش علمی و تجربه‌گرایی اعتقاد راسخ داشت. همواره در کلاس‌هایش هم می‌کوشید این اصول را در ذهن دانشجویانش تثبیت کند. آن‌ها باید می‌آموختند که بر پایهٔ مطالعه، تحقیق، اندازه‌گیری، منطق،‌ استدلال و تجربهٔ واقعی حرف بزنند. و می‌کوشید دانشجویانش را هم به حرف زدن بر اساس مطالعه و اندازه‌گیری و منطق و استدلال ترغیب کند.

تاکسونومی بلوم (هرم یادگیری بلوم)

دستاوردهای بلوم کم نیست. اما معمولاً او را به خاطر تلاش‌هایش برای طبقه‌بندی اهداف آموزشی می‌شناسند؛ چیزی که امروزه به تاکسونومی بلوم (Bloom’s Taxonomy) معروف است. این مدل آن‌قدر جا افتاده که به جرئت می‌توان گفت معروف ترین طبقه بندی اهداف آموزشی در جهان محسوب می‌شود.

تاکسونومی (که البته تلفظ درست آن تَکسونومی است و در فارسی به شکل تاکسونومی جا افتاده) به معنای طبقه‌بندی و دسته‌بندی است. این اصطلاح بیش از هر چیز در زیست‌شناسی، جانورشناسی و گیاه‌شناسی به کار می‌رود. هر تلاشی برای دسته‌بندی و نام‌گذاری موجودات، می‌تواند تاکسونومی نامیده شود.

اما بلوم تاکسونومی را در حوزهٔ آموزش و یادگیری انجام داد. کاری که پیش از او به این شکل و با این سطح از دقت انجام نشده بود.

بلوم می‌گفت این که بگوییم «فلان موضوع را آموزش دادم» یا «فلان مهارت را یاد گرفتم» کافی نیست. درست همان‌گونه که یک حشره دیدم یا گیاهی جلوی خانهٔ ما سبز شده است، توصیف دقیقی نیست. باید «آموزش دادن و یاد گرفتن» را دسته‌بندی و طبقه‌بندی کرد. همهٔ آموزش‌ها و یادگیری‌ها مثل هم و در یک سطح نیستند.

گاهی از یک موضوع فقط تعدادی اسم یاد می‌گیریم. گاهی می‌‌توانیم از دانش خود در حل مسائل استفاده کنیم. گاهی هم به سطح یک صاحب‌نظر می‌رسیم و می‌توانیم درست و نادرستی یا ضعیف و قوی بودن مفاهیم و استدلال‌ها و نظریه‌ها را بررسی کنیم.

در نظریه آموزشی بلوم یادگیری به شش سطح تقسیم می‌شود و او تأکید می‌کند که هر یک از این سطوح، پیش‌نیاز سطح بعدی است.

یعنی مثلاً اگر اسم‌ها و مفاهیم را یاد نگرفته باشیم و حفظ نکرده باشیم، طبیعی است که آن‌ها را نخواهیم فهمید. و اگر آن‌ها را نفهمیده باشیم، بدیهی است که نمی‌توانیم آن‌ها را به کار بگیریم. و اگر کاربرد موضوعات را بلد نباشیم، نمی‌توانیم به سطوح تجزیه و تحلیل و قضاوت برسیم.

بلوم هرم یادگیری خود را به تدریج تکمیل کرده و در قالب چند جلد کتاب منتشر کرد. اولین بخش نظریه بلوم در کتابی صد صفحه‌ای در سال ۱۹۵۶ منتشر شد و طی سال‌های بعد، بخش دوم و سوم هم تنظیم و ارائه شد.

بنجامین بلوم عمری نسبتاً طولانی داشت و چهل سال پس از طرح نظریهٔ «سطوح یادگیری» زنده ماند و دید که این طبقه‌بندی چگونه نگاه به آموزش را در سراسر جهان تغییر داده و به عنوان یکی از پایه‌های طراحی و تدوین سرفصل‌های آموزشی به کار می‌رود.

حتی اکنون که بیش از دو دهه از مرگش می‌گذرد، هنوز هم مدل پیشنهادی او جایگاه محکمی دارد و کمیته‌های تنظیم محتوای آموزشی در مدرسه‌ها و دانشگاه‌های معتبر جهان، نظریه یادگیری بلوم را پیش روی خود قرار می‌دهند تا مطمئن باشند درس‌های خود را به درستی تعریف و تنظیم کرده‌اند.

استفاده از مدل بلوم در متمم

طبقه بندی بلوم و مراحل بلوم در یادگیری به همان اندازه که می‌تواند برای معلمان و طراحان سیستم‌های آموزشی مفید باشد، برای دانش‌آموزان و دانشجویان هم به کار می‌آید. خصوصاً در سال‌های اخیر که «خودآموزی / Self-learning» به یکی از روندهای پررنگ در یادگیری تبدیل شده است.

وقتی تصمیم می‌گیریم موضوعی را بیاموزیم، به برنامه‌ریزی اولیه نیاز داریم و این برنامه ریزی نباید صرفاً از جنس مدیریت زمان و تنظیم جدول روزانه و جدول هفتگی فعالیت‌ها باشد. اولین گام برنامه‌ریزی، تعیین اهداف یادگیری است. ما باید بدانیم که دقیقاً می‌خواهیم «چه چیزی» را در «چه سطحی» یاد بگیریم.

اگر این هدف‌گذاری را انجام ندهیم، بعید است هیچ فرد یا سازمانی بتواند به ما به شکل جدی در یادگیری اثربخش کمک کند.

به همین علت ما در متمم به یک معرفی ساده و مختصر از هرم یادگیری بلوم اکتفا نمی‌کنیم و می‌کوشیم این مدل را به شکل عمیق و کاربردی به شما بیاموزیم تا بتوانید به کمک آن برای یادگیری خودتان برنامه‌ریزی کنید.

خود ما هم در تدوین برنامهٔ درسی و تنظیم چارچوب درس‌ها از همین مدل استفاده می‌‌کنیم.

برخی از کتابهای بنجامین بلوم

اگر بخواهیم از کتابهای بلوم نام ببریم، بی‌تردید باید در ابتدای فهرست به دو جلد کتاب تاکسونومی بلوم اشاره کنیم. او در جلد اول، اهداف یادگیری را از نظر تأثیرگذاری بر ذهن دانشجو بررسی می‌کند. چه چیزهایی را باید حفظ کند؟ چه چیزهایی را باید عمیقاً بفهمد؟ چه مطالبی را باید به شکل کاربردی آموخت؟ و سوالاتی از این دست:

Taxonomy of Educational Objectives (Cognitive Domain)

بلوم در جلد دوم همین کتاب، تاکسونومی خود را کامل می‌کند و به این موضوع می‌پردازد که از نظر احساسی (یا اگر دقیق‌تر بگوییم: Affective) چه اهدافی را می‌توان برای یک کلاس و دورهٔ آموزشی تعریف کرد؟ به عبارت دیگر انتظار داریم چه شکل و چه سطحی از رابطهٔ احساسی میان دانشجو و موضوع درس شکل بگیرد؟

Taxonomy of Educational Objectives (Affective Domain)

دربارهٔ کتاب Mastery Learning یا «یادگیری در حد تسلط» هم در متن درس صحبت کردیم. با وجودی که بلوم را معمولاً با «طبقه بندی بلوم» می‌شناسیم نباید فراموش کنیم که بحث «یادگیری در حد تسلط» هم نظریه‌ای بسیار مهم و ارزشمند بوده و باعث شده نگاه بسیاری از معلمان و موسسات آموزشی به مفهوم آموزش تغییر کند. جالب این‌جاست این مدل یادگیری بلوم اخیراً بیشتر جدی گرفته می‌شود. حتی یکی از علت‌هایی که فعالان حوزهٔ آموزش دیجیتال (از جمله متمم) مدعی هستند که یادگیری فیزیکی در مدرسه و دانشگاه نمی‌تواند به اندازهٔ خودآموزی دیجیتال مفید و موثر باشد، همین نگاهی است که بلوم به مفهوم «مسلط شدن بر یک موضوع» داشته است:

Mastery Learning: Theory and Practice

کتاب «ثبات و تغییر در شاخصه‌های انسانی» از جمله کتاب‌های بسیار تأثیرگذار بلوم است که بحث در مورد آن از قلمرو درس یادگیری فراتر می‌رود و مجال دیگری را می‌طلبد. او در این کتاب به این سوال می‌پردازد که آیا ژنتیک واقعاً در حدی که ما فکر می‌کنیم روی توانایی و استعداد یادگیری تأثیر دارد؟

برای یافتن پاسخ این سوال، پرسش‌های دیگری را هم روی میز می‌گذارد و بررسی می‌کند.

از جمله این که بیشترین زمان رشد هوشی کودک در چه دوره‌ای است؟ یا از چه زمانی می‌توان موفقیت یا شکست دانشگاهی یک نوجوان را تشخیص داد؟ بلوم پس از پژوهش‌های متعدد گزارش می‌دهد که سهم ژنتیک در یادگیری، کمتر از چیزی است که ما فکر می‌کنیم و سهم محیط و شرایط یادگیری، از آن‌چه معمولاً برآورد می‌شود بیشتر است. او تأکید می‌کند که بسیاری از کسانی که به عنوان نابغه شناخته می‌شوند، بیش از این که استعداد شگفت‌انگیزی داشته باشند، این بخت را داشته‌اند که در دوران کودکی در محیطی حضور داشته‌اند که به آن‌ها توجه می‌کرده و بستری برای رشد و یادگیری‌شان ایجاد می‌کرده است.

ما موضوعاتی شبیه آن چه را که در این کتاب بلوم مطرح شده، در مجموعه درس‌های پرورش کودکان هوشمندتر بررسی می‌کنیم.

Stability & Change in Human Characteristics

برخی کتابهایی که طبقه بندی بلوم را تشریح یا تکمیل کرده‌اند

لازم به توضیح است که در تدوین این درس، علاوه بر مراجعه به کتابهای بلوم و نیز نقل نکاتی که از الیوت وایزنر نقل شده، از اشاره‌ها و توضیحاتی که استیفن فارنگا و دنیل نس در دایره‌المعارف آموزش و توسعه انسانی دربارهٔ بنجامین بلوم آورده‌اند، استفاده کرده‌ایم.

در مورد تکمیل، اصلاح و نقد نظریه بلوم هم کتاب‌های متعددی وجود دارد که سه مورد از آن‌ها را در این‌جا می‌آوریم. از برخی از این کتاب‌ها در درس‌های متمم استفاده کرده‌ایم که در جای خود به نام‌شان اشاره شده است:

A Taxonomy of Teaching, Learning, and Assessing

Educational Psychology: A Century of Contributions

Education and Mind in the Knowledge Age

چند تذکر درباره بخش معرفی کتاب

دسته‌بندی موضوعی کتاب های مدیریت

دسته‌بندی کتاب های روانشناسی و توسعه فردی

مطالب، فایل‌ها و کتابهای مربوط به کتابخوانی

پاراگراف فارسی | جملات منتخب کتابها

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مهارت یادگیری به شما پیشنهاد می‌کند: