راسل اکاف (راسل ایکاف) | تدوین‌گر تفکر سیستمی

راسل اکاف – که نامش را راسل ایکاف هم می‌خوانند – از دانشمندان و صاحب‌نظران مطرح مدیریت در جهان بوده است. او در سال ۱۹۱۹ به دنیا آمد و نود سال بعد از سال ۲۰۰۹ درگذشت.

اکاف را از نظر جایگاه، نوع نگرش و شیوهٔ فعالیت تا حد زیادی می‌توان شبیه پیتر دراکر دانست. چون مانند دراکر نگاه عمیقی داشت. می‌کوشید پدیده‌ها را به شکل سیستمی بفهمد. در زمینه‌های بسیار متنوعی مطالعه می‌کرد و در طیف گسترده‌ای از موضوعات هم حرف می‌زد و می‌نوشت. مدیریت، حل مسئله، سازمان‌دهی، تفکر سیستمی، سیاست‌گذاری،‌ شخصیت شناسی، رفتارشناسی، مدیریت بحران‌های اجتماعی، تحول تمدن‌ها، پژوهش عملیاتی، روش علمی، آموزش و یادگیری صرفاً نمونه‌هایی از موضوعاتی هستند که اکاف به آن‌ها پرداخته و درباره‌شان نوشته است.

او که تحصیلات پایهٔ خود را در معماری و فلسفه گذرانده بود، در نهایت دکترای خود را در حوزه فلسفه علم گرفت. اما به دلیل حجم گسترده فعالیت‌هایش در حوزه مدیریت، کمتر کسی می‌داند یا به خاطر می‌آورد که او در این رشته تحصیل نکرده است. بنابراین باید اکاف را هم مانند دنیل کانمن، ادگار شاین، مارشال مک لوهان و بسیاری بزرگان دیگر، از جمله دانشمندان نامداری دانست که در رشته‌ای غیر از تحصیلات رسمی دانشگاهی خود به نظریه‌پرداز و صاحب‌نظر تبدیل شده‌اند.

تدوین تفکر سیستمی

راسل اکاف را در بسیاری از کتاب‌ها و مقالات بین‌المللی به عنوان پدر تفکر سیستمی معرفی می‌کنند. پذیرش این نوع عنوان‌ها برای ما ایرانیان که عادت داریم به سرعت افرادی را به عنوان پدر یا مادر علوم مختلف اعلام کنیم، راحت‌تر نیز هست.

با این حال اگر بخواهیم منصف باشیم، باید بگوییم که نقش اکاف، تدوین دانش تفکر سیستمی بوده است. پیش از او افرادی مانند لودویگ برتالانفی و الکساندر بوگدانف دربارهٔ نظریهٔ عمومی سیستم‌ها حرف زده بودند و نگاه کل‌نگر در حل مسئله هم مورد توجه قرار گرفته بود. اما این راسل اکاف بود که مباحث تفکر سیستمی را جمع‌بندی و طبقه‌بندی کرد و به زبانی ساده در قالب کتاب‌ها و مقالات فراوان شرح داد. کار او آن‌قدر تأثیرگذار بود که شاید بتوان گفت «اکاف» امروزه بلند‌آوازه‌ترین نام در قلمرو تفکر سیستمی است.

ترویج اصطلاحات و مفاهیم متنوع در مدیریت و علوم انسانی

امروزه اصطلاحات و مفاهیم بسیاری در مدیریت و علوم انسانی می‌خوانیم و می‌شنویم که یا راسل اکاف آن‌ها را ابداع کرده و یا نقش مهمی در ترویج آن‌ها داشته است. هرم DIKW از جملهٔ همین اصطلاحات است. حتی اگر اسم DIKW را نشنیده باشید، احتمالاً دربارهٔ تفاوت داده (Data) و اطلاعات (Information) چیزهایی شنیده‌اید. این بحث، زیرمجموعهٔ همین هرم DIKW است.

اکاف توضیح می‌دهد که باید میان داده‌ها، اطلاعات، دانش و خِرَد (یا حکمت) تفاوت قائل شد:

اکاف توضیح می‌دهد که «داده‌ها» خام‌ترین چیزی هستند که در دسترس ما قرار دارند. داده ممکن است مفید باشد یا غیرمفید؛ معنادار یا بی‌معنا؛ درست یا نادرست. معمولاً جدول‌های خالی با «داده» پر می‌شوند. داده‌هایی که ممکن است فهرست قد دانشجویان یک کلاس، درآمد مردم کشور و یا تاریخ تولد مشتریان یک بانک باشند.

اگر بتوانیم با قرار دادن داده‌ها در کنار یکدیگر، ارتباطی منطقی میان‌شان کشف کنیم، می‌توانیم بگوییم به «اطلاعات» دست یافته‌ایم. متوسط قد دانشجویان یک کلاس، نحوهٔ توزیع درآمد میان مردم (مثلاً شاخص جینی) و تغییرات پس‌انداز مردم در طول زمان، نمونه‌هایی از «اطلاعات» هستند. به زبان ساده می‌توان گفت اطلاعات، حاصل پردازش داده‌هاست.

حالا اگر همین اطلاعات را پردازش کنیم و بخش‌های مفید را از غیرمفید جدا کنیم و آن‌ها را دسته‌بندی کرده در راستای هدف خاصی به کار بگیریم، می‌‌توانیم بگوییم به «دانش» دست‌ یافته‌ایم.

اکاف «حکمت و پختگی» را آخرین لایهٔ این هرم می‌داند. لایه‌ای که در آن از «چگونگی» به «چرا» می‌رسد. دیگر نمی‌پرسیم مردم درآمد خود را چگونه هزینه می‌کنند؟ بلکه می‌گوییم چرا این‌گونه هزینه می‌کنند؟‌ دیگر نمی‌گوییم سازمان ما چگونه کار می‌کند و چه تأثیراتی بر بازار داشته است؟ بلکه در پی این هستیم که بدانیم مأموریت سازمان ما چیست و چرا می‌خواهد روی بازار تأثیر بگذارد. در این مرحله، همه چیز  از جنس توصیف نیست. بلکه تجویز، ارزیابی، هدف‌گذاری و ارزش‌گذاری هم وارد ماجرا می‌شود (کتابِ دربارهٔ سیستم‌های هدفمند).

بحث دربارهٔ DIKW می‌تواند موضوع درسی مستقل باشد و محور اصلی حرف ما در این درس نیست. بلکه فقط با اشاره به این موضوع می‌خواستیم بگوییم که بسیاری از حرف‌ها، توضیحات و مفاهیمی که امروزه در مدیریت می‌شنویم، حتی اگر ندانیم، ممکن است مستقیم یا غیرمستقیم حاصل کارهای راسل اکاف باشد.

چند جمله از راسل اکاف

در آینده با راسل اکاف زیاد کار خواهیم داشت اما در این مرحله می‌خواهیم برخی از جملات او را با یکدیگر مرور کنیم:

کتابهای راسل اکاف

اکاف کتاب‌های بسیاری نوشته و در آثارش طیف گسترده‌ای از موضوعات را پوشش داده است؛ از تحقیق در عملیات و بازآفرینی سازمان گرفته تا خاطره و داستان.

ما در متمم از میان کتاب‌های متعدد او کتاب دربارهٔ سیستم‌های هدفمند را معرفی کرده‌ایم.

تلفظ درست نام Russell Ackoff

در زبان انگلیسی Ackoff را به شکل اَکاف تلفظ می‌کنند. اما چون نخستین سال‌هایی که ایرانیان با او آشنا شدند هنوز اینترنت رواج نداشت، مدرسان دانشگاه و پژوهشگران حدس زدند که تلفظ درست این کلمه «ایکاف» است. می‌توان گفت امروز هر یک از این دو تلفظ را به کار ببرید درست است. اکاف، تلفظ واقعی است و ایکاف، غلط مصطلحی است که به علت جاافتادن، نمی‌توان از به کار بردن آن ایراد گرفت.

اگر به بحث اسامی و شیوهٔ تلفظ آن‌ها علاقه‌مند هستید، پیشنهاد می‌کنیم خط مشی متمم در نگارش نام نویسندگان و اسامی خاص را بخوانید.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری تفکر سیستمی به شما پیشنهاد می‌کند: