شاخص جینی چیست؟ آشنایی با منحنی لورنز و نحوه محاسبه ضریب جینی

حتی اگر در زمینه‌ی اقتصاد کلان چندان مطالعه نکرده باشید، باز هم احتمالاً اصطلاح شاخص جینی یا ضریب جینی یا نسبت جینی (Gini Coefficient) به گوش‌تان خورده است.

مثلاً گفته می‌شود که ضریب جینی در اقتصاد ایران ۰.۴۰ و در اقتصاد آمریکا ۰.۴۳ است.

حدود یک قرن پیش یک جامعه‌شناس و متخصص آمار ایتالیایی به نام کورادو جینی (Corrado Gini) شاخصی را برای سنجش نابرابری اقتصادی در جوامع طراحی و پیشنهاد کرد و این ضریب امروزه به نام خود او شناخته می‌شود.

البته شخصی به نام مکس لورنز قبل از جینی، یک منحنی برای نمایش نابرابری طراحی کرده بود و جینی تعریف ضریب خود را بر پایه‌ی منحنی لورنز بنا کرد.

در این درس می‌خواهیم به معرفی مختصر ضریب جینی بپردازیم و نحوه محاسبه آن را شرح دهیم.

منحنی لورنز چیست و چگونه ترسیم می‌شود؟

برای درک بهتر ضریب جینی لازم است ابتدا با منحنی لورنز آشنا شویم.

فرض کنید تمام افراد یک جامعه‌ی هزار نفری را بر اساس درآمدشان به صف کرده‌اید. در ابتدای صف، کم‌درآمدترین فرد ایستاده و همین‌طور که به انتهای صف نزدیک می‌شوید، درآمد افراد افزایش پیدا می‌کند.

واضح است که اگر درآمد صد نفر اول صف را جمع بزنید، کمتر از ۱۰٪ کل درآمد جمعیت را خواهند داشت (چون کم‌درآمدها یا فقیرترها در ابتدای صف ایستاده‌اند).

به شکل مشابه، اگر درآمد سیصد یا چهارصد نفر اول صف را جمع بزنید، به‌ترتیب کمتر از ۳۰٪ یا ۴۰٪ کل درآمد جمعیت را خواهند داشت.

حالا فرض کنید همین اطلاعات را روی یک نمودار به شکل زیر ترسیم کنیم:

قاعدتاً منحنی همیشه از نقطه‌ی (صفر و صفر) شروع می‌شود. چون صفر درصد جمعیت،‌ طبیعتاً صفر درصد درآمد را هم دارند.

هم‌چنین منحنی همیشه به نقطه‌ی (صد و صد) می‌رسد. چون صد‌درصد جمعیت قطعاً صد‌درصد درآمد را هم در اختیار دارند.

ویژگی دیگر منحنی لورنز هم معمولاً شکل مقعر آن است و به اصطلاح، کمی رو به پایین شکم دارد. این ویژگی هم قابل‌درک است. چون جمعیت را از کم‌درآمد به پردرآمد صف کرده‌ایم،‌ طبیعتاً همیشه n% از جمعیت کمتر از n% درآمد را در اختیار خواهند داشت.

ضریب جینی چگونه محاسبه می‌شود؟

جامعه‌ای را در نظر بگیرید که همه‌ی افراد آن درآمد یکسانی دارند.

در چنین جامعه‌ای، ۱۰٪ جمعیت دقیقاً ۱۰٪ درآمد را خواهند داشت. ۲۰٪ جمعیت دقیقاً ۲۰٪ درآمد را خواهند داشت و به همین ترتیب، n% جمعیت دقیقاً n% درآمد را در اختیار خواهند داشت.

بنابراین می‌توان گفت در این جامعه منحنی لورنز به یک خط مورب تبدیل خواهد شد.

جینی با توجه به این نکته به نتیجه رسید که هر چقدر منحنی لورنز مقعرتر شود (به زبان ساده: شکم بیشتری داشته باشد) نابرابری در آن جامعه بیشتر خواهد بود.

به عبارت دیگر، در منحنی زیر، هر چقدر ناحیه‌ی آبی‌ رنگ بزرگ‌تر شود می‌توان گفت نابرابری در جامعه بیشتر است.

جینی پیشنهاد کرد که مساحت ناحیه‌ی آبی رنگ (A) را بر کل مساحت زیر نمودار (A+B) تقسیم کنیم و حاصل این تقسیم را به عنوان معیاری از نابرابری درآمد در نظر بگیریم.

بنابراین اگر گفته می‌شود ضریب جینی در یک جامعه حدود ۰.۴۰ یا ۴۰٪ است، می‌توان نتیجه گرفت که مساحت ناحیه‌ی آبی حدود ۴۰٪ مساحت کل مثلث (آبی + نارنجی) را به خود اختصاص می‌دهد.

هم‌چنین می‌توان گفت در جامعه‌ای که همه‌ی انسان‌ها درآمد برابر دارند، ضریب جینی برابر صفر بوده و در جامعه‌ای که همه‌ی درآمد در دست افراد اندکی جمع شده، ضریب جینی به عدد یک نزدیک خواهد شد.

کاربرد ضریب جینی

سیاست‌گذاران با بررسی دوره‌ای ضریب جینی می‌توانند تأثیر سیاست‌ها و اقدامات خود را بر روی نابرابری و شکاف طبقاتی ببینند و اندازه بگیرند.

بسیاری از کشورها، به صورت منظم ضریب جینی را محاسبه و گزارش می‌کنند. در ایران هم محاسبه و انتشار این ضریب توسط بانک مرکزی انجام می‌شود. البته بانک مرکزی از سال ۹۶ تصمیم گرفت مقدار این ضریب را منتشر نکند.

اگر علاقه‌مند باشید از ضریب جینی کشورهای دیگر هم مطلع شوید، می‌توانید به سایت بانک جهانی مراجعه کنید.

ضریب جینی به عنوان یک شاخص نشان‌دهنده‌ی نابرابری در حدی پذیرفته شده است که در سند اهداف توسعه پایدار کاهش ضریب جینی کشورها به عنوان یک هدف توسعه‌ای ذکر شده است.

ضعف‌ها و ایرادهای ضریب جینی

با وجودی که استفاده از شاخص جینی بسیار فراگیر است و تقریباً تمام کشورها از آن برای سنجش نابرابری‌ اقتصادی استفاده می‌کنند، این شاخص خالی از ایراد هم نیست.

اگر بخواهید ضریب جینی در دو کشور را با هم مقایسه کنید، بیش از هر زمان دیگری متوجه محدودیت‌های این ضریب خواهید شد. مثل ضریب جینی اقتصاد ایران و آمریکا نسبتاً نزدیک هستند، در حالی که وضعیت اقتصادی این دو کشور مشابه نیست.

به‌طور کلی، مشکل ضریب جینی این است که ما فاصله‌ی بین طبقات مختلف درآمدی را اندازه می‌گیریم، اما متوجه نمی‌شویم که حجم و اندازه و میزان فقر پایین‌ترین طبقه‌ی جامعه در چه حد است.

به همین علت ممکن است با اجرای برخی سیاست‌های توسعه‌ای، هم‌زمان با خروج عده‌ای از مردم از فقر مطلق، ضریب جینی هم افزایش پیدا کند. و یا بالعکس، با فقیرتر شدن جامعه و نابود شدن تدریجی اقتصاد، ضریب جینی کاهش پیدا کند. پدیده‌ای که از آن با عنوان «توزیع عادلانه‌ی فقر» (در برابر توزیع نابرابر ثروت) یاد می‌شود.

با همه‌ی این‌ها، و به رغم این‌که شاخص‌های بهتری هم برای سنجش نابرابری اقتصادی پیشنهاد شده‌اند، هم‌چنان ضریب جینی را می‌توان شناخته‌شده‌ترین شاخص در این حوزه دانست.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری آشنایی با سیستم کنترل مدیریت به شما پیشنهاد می‌کند: