معرفی کتاب چرا به یاد می‌آوریم؟ | دربارهٔ حافظه، به خاطر سپردن و فراموش کردن

«به خاطر سپردن» و «به یاد آوردن» و  «از یاد بردن» و «فراموش کردن» تعبیرهایی هستند که ما هر روز در گفتگوهایمان به کار می‌بریم.

گاهی به شکلی حرف می‌زنیم که انگار حفظ کردن ارادی است: «این حرف را به خاطر بسپار.» گاهی جوری سخن می‌گوییم که انگار حفظ کردن یا نکردن خارج از اختیار ماست: «چیزی از آن روز در خاطرم نمانده.»

و گاهی حافظه را از سطح فرد فراتر می‌بریم و به جامعه تعمیم می‌دهیم: «اتفاق‌های سال قبل به فراموشی سپرده شد.»

قدرت حافظه، همواره برای انسان عجیب و شگفت‌انگیز بوده است. این که می‌توانیم چیزهایی را برای مدت طولانی به خاطر بسپاریم. و این‌ که گاه با تلنگری کوچک (مثلاً‌ رنگ یا بویی خاص، شنیدن اسم یک نفر یا خواندن چند کلمه در یک متن) خاطراتی از پنهان‌ترین گوشهٔ ذهن‌مان بیرون می‌آیند و زنده می‌شوند که هرگز فکر نمی‌کردیم در خاطرمان باقی مانده باشند.

البته معمولاً هر وقت از حافظه یاد می‌شود، بیشتر از این‌ که از این توانمندی عجیب صحبت شود، می‌شنویم که انسان‌ها از ضعف در حافظه گله می‌کنند: این که چرا فلان اتفاق یادم نمانده، محل کلید یا خودکارم یادم رفته، و یا این که چرا محتوای کتابی را که سال قبل خواندم به‌کلی فراموش کرده‌ام؟

چاران راناگاث، روانشناس بالینی و عصب‌شناس (نوروساینتیست) است و حدود سه دهه دربارهٔ «حافظه / memory» مطالعه و پژوهش انجام داده است. ترکیب دانش روانشناسی و عصب‌شناسی باعث شده که راناگاث نگاهی جامع و همه‌جانبه به حافظه داشته باشد و کارکرد و نحوهٔ عملکرد حافظه را بهتر و عمیق‌تر درک کند.

او که نامش را معمولاً‌ در مقاله‌های تخصصی مربوط به حافظه و کتابهای دانشگاهی روانشناسی شناختی می‌بینیم، کار ارزشمندی کرده است؛ دست به قلم برده و کتابی ساده و در عین حال علمی دربارهٔ حافظه نوشته: چرا به یاد می‌آوریم (Why We Remember)؟

در این درس به پیام اصلی این کتاب اشاره می‌کنیم و در درس‌های دیگر، به تناسب موضوع، نکاتی از این کتاب را نقل خواهیم کرد.

پیام این کتاب چیست؟

پیام راناگاث را در این کتاب می‌توان این‌گونه خلاصه کرد:

بیشتر انسان‌ها دائماً در پی پاسخ به این پرسش هستند که چرا حافظهٔ من خوب کار نمی‌کند؟ و معمولاً منظورشان از خوب کار نکردن این است که نمی‌توانند همه‌چیز را به سادگی به خاطر بسپارند یا بسیاری از چیزهایی را که حفظ کرده‌اند، فراموش می‌کنند. اکثر انسان‌ها اگر در یک جلسه یا مهمانی با فردی که «دانشمند متخصص حافظه» است روبه‌رو شوند،‌ سوال‌شان دربارهٔ همین موضوعات است: علت فراموش کردن و روش بهتر به خاطر سپردن.

اما اساساً وظیفهٔ حافظه این نیست که همه‌چیز را به خاطر بسپارد. بلکه باید صرفاً داده‌های کمی را حفظ کند و داده‌های فراوانی را به فراموشی بسپارد. حتی می‌توان گفت: کارکرد اصلی حافظه، فراموش کردن است و نه به یاد‌ آوردن.

با این فرض، حالا سوال مهم این است که «چرا به یاد می‌آورم؟» چه می‌شود که حافظه تصمیم می‌گیرد داده‌ای را ذخیره و حفظ کند. یا تصمیم می‌گیرد خاطره یا تجربه‌ای را از انبار خود بیرون آورده و پیش چشم من قرار دهد؟

عنوان کتاب دقیقاً به همین نکته اشاره می‌کند.

از حافظه باید چه انتظاری داشته باشیم؟

حافظه «ماشین زمان» ماست

اگر شما هم از علاقه‌مندان به داستان‌ها و فیلم‌های علمی-تخیلی باشید، حتماً در دوره‌ای ذهن‌تان درگیر «ماشین زمان» بوده است. این که آیا می‌شود به گذشته یا آینده سفر کرد؟ فیزیک‌دان‌ها در پاسخ به این سوال، حرف‌های بسیاری برای گفتن دارند.

اما راناگاث از منظری غیر از فیزیک به این سوال نگاه می‌کند: از زاویهٔ‌ یک روانشناس. ماشین زمان در کلام او صرفاً یک استعاره نیست. بلکه روشی برای توصیف عملکرد ذهن است.

راناگاث توضیح می‌دهد که در بخش بزرگی از قرن بیستم،‌ روانشناسی رفتارگرا حاکم بود. رفتارگرایی – که عمدهٔ استدلال‌هایش را از سر و کله زدن با پرنده‌ها و موش‌ها و سایر حیوانات استخراج کرده بود – کارکرد مغز و حافظه را در حد یک ماشین «محرک – پاسخ» پایین می‌آورد: مغز محرکی دریافت کرده و به آن پاسخ می‌دهد. همین و بس. شرطی‌سازی هم با این هدف انجام می‌شود که مغز یاد بگیرد به هر محرکی چه پاسخی بدهد.

اما راناگاث با تکیه بر مدل اندل تولوینگ (Endel Tulving) و آزمایش‌هایی که خود انجام داده، حافظه را «ماشین زمان» و «تصویرسازی» معرفی می‌کند.

حافظه ما را به گذشته می‌برد، وضعیت فعلی را به تجربه‌های قبلی وصل می‌کند، و پایه‌ای فراهم می‌کند تا سناریوهایی برای آینده‌ای که هنوز نیامده بسازیم. مغز آن‌قدر در بازآفرینی تجربیات قدرتمند است که به سادگی با یک کلمه، بو یا صدا، ماشین زمان را فعال کرده و ما را به نقطه‌ای دیگر در فضا و زمان می‌برد.

به یاد آوردن یعنی بازآفرینی

یکی از مفاهیم مهمی که در کتاب «چرا به یاد می‌آوریم» مطرح شده این است که به یاد آوردن، از جنس بازآفرینی است. حافظهٔ ما با کارمند بیمه یا شهرداری فرق دارد که بر اساس یک کد، داخل اسناد می‌گردد و برگه‌ای را که سال‌ها پیش بایگانی شده، بیرون می‌آورد و نشان می‌دهد. وقتی به گذشته فکر می‌کنیم، حافظه گذشته را «می‌سازد.» به همین علت، گاهی اوقات وقتی در طول زمان یک خاطره را چند بار تعریف می‌کنیم، ممکن است بخش‌هایی از آن تغییر کند.

هنگام یادآوری یک تجربه، حافظه داده‌های ثبت شده را کنار هم قرار می‌دهد و آن تجربه را بازآفرینی می‌کند. به شکلی که با بقیهٔ خاطرات، قضاوت‌ها و هر آن‌چه در ذهن انباشته‌ایم، هم‌خوان باشد.

بر اساس این نگاه، مرور گذشته به همان اندازه از جنس «تصور و تصویرپردازی» است که تخیل دربارهٔ آینده.

کانمن و راناگاث

راناگاث هم در این کتاب و هم در مصاحبه‌های خود بارها به دنیل کانمن ادای احترام می‌کند. هم از این جهت که شاگرد کانمن بوده و نخستین بار دربارهٔ حافظه از او حرف‌ها و نکاتی شنیده است. و هم از این رو که کانمن دو مفهوم remembering self (منِ یادآورنده) و experiencing self (منِ تجربه‌‌گر) را مطرح کرده است. اگر کتاب تفکر سریع و کند را خوانده باشید با این دو اصطلاح آشنایید.

منِ تجربه‌گر مشغول زندگی‌ام هستم. لحظات، احساسات و احوالم را حس کرده و در حافظه ثبت می‌کنم. اما تصمیم‌ها و انتخاب‌ها بر عهدهٔ منِ یادآورنده است. هر آن‌چه از گذشته به یاد می‌آید، اکنونِ مرا می‌سازد: تصمیم‌های امروز من، رابطه‌‌های امروز من،‌ هویت من.

توجه + حافظه | کلید من کجاست؟

ما در متمم معمولاً هنگام معرفی کتاب‌ها صرفاً توضیحاتی کلی دربارهٔ کتاب ارائه می‌دهیم و استفاده از نکات کتاب را به درس‌های مرتبط موکول می‌کنیم. اما نکته‌ای مهم و تکنیکی کاربردی در کتاب «چرا به یاد می‌آوریم» وجود دارد که حیف است از کنار آن بگذریم. این نکته احتمالاً برای کسانی که به بحث مدیریت توجه علاقه دارند جذابیت ویژه‌ای دارد:

ترجمه کتاب «چرا به یاد می‌آوریم؟»

کتاب راناگاث اخیراً منتشر شده و هنوز به فارسی ترجمه نشده است. با توجه به سادگی کتاب، روان بودن متن، علمی و مستدل بودن آن و جایگاه راناگاث در میان دانشمندان معاصر در زمینهٔ حافظه، قطعاً مناسب است این کتاب به فارسی ترجمه شود.

این کتاب هم می‌تواند علاقه‌مندان به مباحث علمی در مورد حافظه را راضی کند و هم برای علاقه‌مندان به یادگیری و توسعه فردی که در جستجوی نکات عملی و تکنیک‌های کاربردی هستند آموزنده باشد.

به همین علت به ناشران فعال در زمینهٔ توسعه فردی پیشنهاد می‌کنیم این کتاب را در فهرست گزینه‌های مناسب برای ترجمه قرار دهند.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مهارت یادگیری به شما پیشنهاد می‌کند: