تعریف اعتیاد چیست؟ چه کسانی معتاد محسوب می‌شوند؟

✔ خودشناسی ✔ مختص کاربر ویژه

۳۵ دیدگاه گروه متمم اکتبر 4, 2021

اعتیاد (Addiction) مشکل تازه‌ای نیست و از دیرباز گریبان‌گیر انسان بوده است. مقالاتی که درباره‌‌ی تاریخچه اعتیاد نوشته شده‌اند، به این نکته اشاره می‌کنند که حداقل ۴۰۰۰ سال تاریخ مستند، درباره‌ی استفاده‌ی انسان از مواد روان‌گردان و توهم‌زا وجود دارد (+).

به عنوان مثال، برخی مذاهب در آسیای مرکزی در مراسم‌های مذهبی خود از قارچ مگس (Amanita muscaria) برای ایجاد خلسه و توهم در شرکت‌کنندگان استفاده می‌کرده‌اند. مصریان هم گونه‌ای از نیلوفر آبی را به همین منظور در مراسم‌های خود به کار می‌برده‌اند.

با توجه به این‌که الکل و نوشیدنی‌های الکلی هم اعتیادآور هستند، و با در نظر گرفتن این‌که ردِ مصرف الکل در برخی نقاط (مثل گرجستان امروزی) به ۵۰۰۰ تا ۷۰۰۰ سال قبل می‌رسد، می‌توان نتیجه گرفت که اعتیاد به الکل هم احتمالاً قدمتی در همین حدود دارد.

بیماری اعتیاد هیچ‌وقت سایه‌ی سنگین خود را از سر انسان برنداشت و در تمام این چندهزار سال همراه انسان باقی ماند.

ضمن این‌که در دهه‌های اخیر، شکل‌های پیچیده‌تری از آن هم پیدا شد. امروزه دیگر مفهوم اعتیاد صرفاً به مواد مخدر و الکل و سایر مواد شیمیایی (Substance Dependence) محدود نیست و این کلمه را در وصف بسیاری از رفتارهای دیگر هم می‌شنویم: از اعتیاد به کار و اعتیاد به قمار و اعتیاد به رفتارهای جنسی تا اعتیاد به اینترنت و اعتیاد رسانه ای. این نوع اعتیادها را گاهی با اصطلاح اعتیاد رفتاری (Behavioral Addiction) توصیف می‌کنند.

در این مطلب کوتاه درباره تعریف علمی اعتیاد و نگاهی که در سال‌های اخیر نسبت به انواع تازه‌ی اعتیاد شکل گرفته صحبت خواهیم کرد.

تعریف اعتیاد چیست؟

برای این‌که بدانیم معتاد کیست و معنی معتاد چیست، بهتر است ابتدا شکل سنتی اعتیاد، یعنی اعتیاد به مواد مخدر و سایر اعتیادهای شیمیایی را بررسی کنیم. چون مفهوم این نوع اعتیادها نسبتاً شفاف‌تر است و اختلاف‌نظر کمتری هم در مورد آن‌ها وجود دارد.

بعد از این‌که کمی درباره‌ی مفهوم بیماری اعتیاد حرف زدیم و معتادها را شناختیم، به سراغ اعتیاد رفتاری یا اعتیاد فرایندی صحبت خواهیم کرد.

DSM به عنوان یکی از رایج‌ترین طبقه‌بندی‌های اختلال‌های روانی در جهان، چند شرط را مطرح می‌کند که بر اساس آن‌ها می‌توان یک فرد را معتاد نامید:

محدودیت در دسترسی کامل به این دوره

دسترسی کامل به مجموعه درس‌های خودشناسی و شخصیت شناسی برای اعضای ویژه متمم در نظر گرفته شده است. با فعال کردن عضویت ویژه در متمم، به درس‌های بسیار بیشتری نیز دسترسی پیدا می‌کنید:

روش ثبت نام فهرست درس‌ها تجربهٔ اعضای متمم

ضمناً بررسی‌های ما نشان داده در میان دوستان متممی، کسانی که به درس‌های شخصیت‌شناسی علاقه‌مند بود‌ه‌اند، برای مطالعه‌ی درس‌های زیر هم وقت صرف کرده‌اند:

تحلیل رفتار متقابل | زندگی شاد | افزایش عزت نفس | کوچینگ | مشاوره مدیریت

تحلیل رفتار متقابل | هوش هیجانی | مهارت ارتباطی | رابطه عاطفی | مسیر شغلی

البته قطعاً به این نکته توجه دارید که برای قضاوت دقیق درباره‌ی اعتیاد و شدت آن لازم است شرایط و توضیحاتی را که در DSM بیان شده به شکل کامل و دقیق بخوانید. ارزیابی هر یک از این موارد، بسته به این‌که درباره‌ی اعتیاد به چه ماده‌ای صحبت می‌کنیم، کاملاً متفاوت است.

ضمن این‌که این‌ ویژگی‌ها را نمی‌توان صرفاً در حد تیک زدن (دارد / ندارد) ارزیابی کرد. باید شدت و ضعف هر یک از آن‌ها و تغییرات‌شان در طول زمان بررسی شود. فصلِ Substance-related and Addictive Disorders در DSM به جزئیات این بحث پرداخته است.

البته DSM صرفاً یکی از منابعی است که از آن‌ها برای طبقه‌بندی و بررسی انواع اعتیاد و وابستگی به مواد استفاده می‌شود. ICD هم منبع معتبر دیگری است که بیماری‌ها و اختلالات روانی را بررسی کرده و به اعتیاد نیز پرداخته است. طبقه‌بندی ICD بسیار معتبر است و سازمان بهداشت جهانی و بسیاری از نهادهای بین‌المللی از آن استفاده می‌کنند.

منظور از اعتیاد رفتاری چیست؟

طی هزاران سال گذشته،‌ بحث اعتیاد معمولاً حول اعتیاد به مواد شیمیایی (Chemical Addiction) متمرکز بوده است. به همین علت، هر جا متنی راجع به اعتیاد ببینید، کلمه‌ی Substance (ماده/مواد) بارها و بارها در آن تکرار شده است:

Substance Abuse (سوء‌مصرف مواد)
Substance-related Disorder (اختلال مرتبط با مواد)
Substance Dependence (وابستگی به مواد)
Psychoactive Substances (مواد روان‌انگیز یا سایکواکتیو)

اما طی دهه‌های اخیر، به این موضوع توجه شد که برخی رفتارها هم ویژگی‌هایی شبیه اعتیاد دارند.

مثلاً قمار را در نظر بگیرید. شاید یک قمارباز به موادی مانند الکل، هروئین یا نیکوتین معتاد نباشد، اما قمار تقریباً ویژگی‌هایی از همان جنس را در او ایجاد می‌کند و برمی‌انگیزد (نیاز دائمی به مصرف، اختلال در روابط اجتماعی، اشتیاق و عطش و رغبت حتی در شرایطی که بستر و زمان مناسب مهیا نیست و …). بنابر این به نظر می‌رسد نادرست نباشد اگر اصطلاح اعتیاد به قمار را به کار ببریم.

همین موضوع در مورد برخی رفتارهای دیگر هم وجود دارد. در همین راستا، افراد بسیاری اصطلاحات اعتیاد به اینترنت، اعتیاد به اینستاگرام، اعتیاد به شبکه های اجتماعی، اعتیاد به بازیهای کامپیوتری، اعتیاد به کار، اعتیاد به دزدی و سایر تعبیرهای مشابه را به کار می‌برند.

این نوع اعتیادها را معمولاً اعتیاد رفتاری یا Behavioral Addiction می‌نامند. البته اصطلاح اعتیاد به یک فرایند یا Process Addiction هم به کار می‌رود که با کمی اغماض می‌توان این دو را مترادف در نظر گرفت.

مقالات متعددی هم وجود دارند که هر یک از این اعتیادهای رفتاری را تعریف کرده و ویژگی‌های آن‌ها را برشمرده‌اند. مثلاً در درس اعتیاد به کار با اتکا به چند مقاله، ویژگی‌های فرد معتاد به کار را فهرست کردیم و شرح دادیم.

اما نکته‌ی مهمی وجود دارد و آن این است که هنوز بسیاری از طبقه‌بندی‌های رسمی، ترجیح داده‌اند اعتیادهای رفتاری را به عنوان یک اختلال جدی در فهرست‌های خود نیاورند:

اعتیاد رفتاری در DSM

DSM اساساً به‌کارگیری کلمه‌ی اعتیاد را چندان مناسب نمی‌داند؛ چه در مورد مواد شیمیایی و چه در مورد اعتیاد رفتاری.

به همین علت‌ در مورد اعتیاد شیمیایی هم تعبیرهایی مانند وابستگی به مواد (Substance-dependency) و اختلال مرتبط با مواد (Substance-related Disorder) را ترجیح می‌دهد.

مستقل از شیوه‌ی نام‌گذاری، DSM از میان همه‌ی انواع اعتیاد رفتاری صرفاً قمار را جدی گرفته و در فهرست خود گنجانده است (در انتهای همین فصلی که وابستگی به مواد را بررسی می‌کند).

استدلال DSM این است که مطالعات و تحقیقات کافی وجود دارند که نشان می‌دهند «قمار تقریباً همان کاری را با مغز می‌کند که مواد مخدر و سایر مواد اعتیادآور انجام می‌دهند.» اما در مورد سایر مواردی که مردم عادی آن‌ها را اعتیاد می‌نامند، هنوز شواهد محکم و کافی تحقیقاتی وجود ندارد.

این به آن معنا نیست که اصطلاح‌های رایج (مثلاً‌ اعتیاد به کار یا اعتیاد رسانه ای) نادرست هستند. بلکه صرفاً به این معناست که DSM ترجیح داده تا به دست آمدن شواهد بیشتر، این نوع اعتیادهای رفتاری را در کنار اعتیاد به الکل و کافئین و نیکوتین قرار ندهد.

اعتیاد رفتاری در ICD-11

ICD در مقایسه با DSM رویکرد متفاوتی را انتخاب کرده است. به این شکل که علاوه بر اعتیاد به قمار، اعتیاد به بازی (هم بازی‌های کامپیوتری و هم بازی‌های فیزیکی و آفلاین)‌ را در دسته‌بندی خود در نظر گرفته است.

به عبارت دیگر، اگر شما یا فرزندتان به شکل غیرمتعارفی درگیر بازی‌های ویدئویی کامپیوتری هستید، شاید DSM شما را هنوز معتاد نداند، اما سازمان بهداشت جهانی شما را معتاد تلقی می‌کند.

اما سایر اختلال‌ها در ICD سرنوشت دیگری پیدا کرده‌اند.

ICD اختلالی با عنوان «اختلال در کنترل تکانش / Impulse Control Disorder» مطرح می‌کند (رفتار تکانشی چیست؟) و توضیح می‌دهد که اختلال در کنترل تکانش یعنی این‌که فرد از مهار کردن امیالی که درون خود حس می‌کند ناتوان است.

از نظر ICD، تعبیرهای «اعتیاد به رفتارهای جنسی«، «اعتیاد به برون‌ریزی خشم»، «اعتیاد / جنون دزدی» و مواردی مانند این‌ها دقیق نیست و بهتر است به جای استفاده از برچسب اعتیاد، آن‌ها را «ناتوانی در مهار کردن امیال و تکانش درونی» بنامیم.

البته اختلاف‌نظر در این موارد، هم‌چنان زیاد است و هر نهادی بر اساس دغدغه‌ها و اصول و مدل‌های خود،‌ چارچوب متفاوتی را پیشنهاد می‌‌کند.

مثلاً انجمن آمریکایی اعتیاد پزشکی (ASAM) که نهادی معتبر و مرجعی قابل‌اتکا محسوب می‌شود، وارد این شکل از دسته‌بندی‌های DSM و ICD نشده و همه‌ی انواع اعتیاد رفتاری و اعتیاد به مواد شیمیایی را صرفاً اعتیاد نامیده است (+).

این انجمن، اعتیاد را یک بیماری مزمن و قابل‌درمان می‌داند که در اثر تعامل پیچیده‌ی مغز، ژنتیک، محیط و تجربیات شخصی هر فرد شکل گرفته است. افراد معتاد به سراغ رفتارهای خاص یا مواد شیمیایی می‌روند و آن رفتارها و مواد به تدریج برایشان به یک جبر درونی تبدیل می‌شود. یعنی با وجودی که تبعات منفی و آسیب‌های آن‌ها را می‌شناسند، نمی‌توانند در برابر وسوسه‌شان مقاومت کنند.

بعد از خواندن این درس چه کار کنم؟

می‌توانید به سراغ مجموعه درس‌های اعتیاد به کار بروید و آن‌ها را مطالعه کنید (مجموعاً ۱۱ درس به این موضوع اختصاص داده شده است).

اگر مباحث مربوط به سواد دیجیتال برایتان جذاب است، درس اعتیاد به اینترنت هم می‌تواند برایتان جذاب و آموزنده باشد.

ویلیام گلاسر در کتاب اعتیاد مثبت خود، این واژه را گسترده‌تر در نظر گرفته و توضیح داده که اعتیاد همیشه منفی نیست و می‌تواند مثبت و سازنده هم باشد. اعتیاد به کتابخوانی و یا #پیاده روی را نمی‌تواند اعتیاد مخرب در نظر گرفت. اگر به این بحث علاقه دارید می‌توانید خلاصه کتاب اعتیاد مثبت را بخوانید.

درس‌های دیگری هم مانند گیمیفیکیشن و کمال طلبی در متمم وجود دارند که به نوعی به بحث اعتیاد رفتاری مربوط می‌شوند. بسته به نوع علاقه و حوزه‌ی تخصصی خود، ممکن است مناسب بدانید آن درس‌ها را هم ببینید و بخوانید.

چند پرسش، و پاسخ آن‌ها

ریشه کلمه اعتیاد چیست؟

بسیاری از ما تصور می‌کنیم اعتیاد یک واژه‌ی عربی است. حتی کسانی اصرار دارند که به جای اعتیاد از برابرهای فارسی مانند خو گرفتن و یا بنگش (از ریشه بنگ) استفاده شود.

اما شاید برایتان جالب باشد که این واژه را فارسی‌زبان‌ها ساخته‌اند. خود اعراب از کلمه‌ی «إِدمان» برای بیان اعتیاد استفاده می‌کنند. مثلاً تعبیر «الادمان السلوکی» را برای اعتیاد رفتاری و یا عبارت «إدمان الإنترنت» را برابر با اصطلاح اعتیاد به اینترنت به کار به کار می‌برند.

ویژگی ارزشمند واژه‌ی اعتیاد این است که ما به سادگی حدس می‌زنیم ریشه کلمه اعتیاد به عادت برمی‌گردد و معنی کلمه معتاد را به سرعت و بدون هرگونه توضیحی درک می‌کنیم.

بنابراین به نظر می‌رسد نیاز نیست به دنبال برابرِ فارسی برای کلمه اعتیاد بگردیم.

آیا اصطلاح «اعتیاد به شبکه های اجتماعی» اصطلاحی علمی است؟

همان‌طور که در متن درس دیدید، هنوز در مورد اعتیادهای رفتاری قدیمی‌تر و شناخته‌شده‌تر هم اتفاق‌نظر کامل وجود ندارد. بنابراین هنوز زود است که استفاده‌ی کنترل نشده یا افراطی از شبکه های اجتماعی را به عنوان یکی از انواع اعتیاد در نظر بگیریم.

اما طی یک دهه‌ی اخیر مطالعات متعددی در این زمینه انجام شده و آثار منفی استفاده‌ی کنترل‌نشده از شبکه های اجتماعی تا حدی مشاهده و گزارش شده‌اند (+/+/+). به نظر می‌رسد زمان بیشتری لازم باشد تا در این زمینه به شکل علمی قضاوت شود. خصوصاً‌ این‌که شیوه‌ی استفاده از شبکه‌های اجتماعی در بین گروه‌ها و افراد مختلف بسیار متفاوت است. مثلاً به همان اندازه که بعضی افراد، به واسطه‌ی شبکه‌های اجتماعی از دنیای واقعی فیزیکی دور شده‌اند،‌ افراد دیگری هم هستند که از این شبکه‌ها به عنوان مکمل دنیای فیزیکی و در راستای عمیق‌تر کردن ارتباطات و دوستی‌های خود استفاده می‌کنند. طبیعی است در این حالت، شبکه‌های اجتماعی الزاماً موجب تخریب روابط فیزیکی نمی‌شوند و نمی‌توان آ‌ن‌ها را مانع ایفای نقش‌های خانوادگی و اجتماعی دانست.

ضمناً همواره به خاطر داشته باشید که هر شکلی از مصرف زیاد، الزاماً به معنای اعتیاد نیست. شرط‌هایی که در DSM برای اعتیاد به مواد شیمیایی مطرح شده و نیز شرط‌هایی که در درس اعتیاد به کار فهرست کرده‌ایم، به شما کمک می‌‌کند تا این واژه را محتاطانه‌تر به کار ببرید.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری خودشناسی به شما پیشنهاد می‌کند:

چند مطلب پیشنهادی از متمم:

سری مطالب حوزه خودشناسی

سوال‌های پرتکرار دربارهٔ متمم

متمم چیست و چه می‌کند؟

متمم مخففِ عبارت «محل توسعه مهارتهای من» است: یک فضای آموزشی آنلاین برای بحث‌های مهارتی و مدیریتی.

برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید به صفحهٔ درباره متمم سر بزنید و فایل صوتی معرفی متمم را دانلود کرده و گوش دهید.

فهرست دوره های آموزشی متمم را کجا ببینیم؟

هر یک از دوره های آموزشی متمم یک «نقشه راه» دارد که مسیر یادگیری آن درس را مشخص می‌‌‌کند. با مراجعه به صفحهٔ نقشه راه یادگیری می‌توانید نقشه راه‌های مختلف را ببینید و با دوره های متنوع متمم آشنا شوید.

هم‌چنین در صفحه‌های دوره MBA و توسعه فردی می‌توانید با دوره های آموزشی متمم بیشتر آشنا شوید.

هزینه ثبت نام در متمم چقدر است؟

شما می‌توانید بدون پرداخت پول در متمم به عنوان کاربر آزاد عضو شوید. اما به حدود نیمی از درسهای متمم دسترسی خواهید داشت. پیشنهاد ما این است که پس از ثبت نام به عنوان کاربر آزاد، با خرید اعتبار به عضو ویژه تبدیل شوید.

اعتبار را می‌توانید به صورت ماهیانه (۱۶۰ هزار تومان)، فصلی (۴۲۰ هزار تومان)، نیم‌سال (۷۵۰ هزار تومان) و یکساله (یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان) بخرید. لطفاً برای اطلاعات بیشتر به صفحه ثبت نام مراجعه کنید.

آیا در متمم فایل های صوتی رایگان هم برای دانلود وجود دارد؟

مجموعه گسترده و متنوعی از فایلهای صوتی رایگان در رادیو متمم ارائه شده که می‌توانید هر یک از آنها را دانلود کرده و گوش دهید.

هم‌چنین دوره های صوتی آموزشی متنوعی هم در متمم وجود دارد که فهرست آن‌ها را می‌توانید در فروشگاه متمم ببینید.

با متمم همراه شوید

آیا می‌دانید که فقط با ثبت ایمیل و تعریف نام کاربری و رمز عبور می‌توانید به جمع متممی‌ها بپیوندید؟

سرفصل‌ها ثبت‌نام تجربهٔ متممی‌ها