آلبرت بندورا کیست؟ | نظریه یادگیری اجتماعی بندورا چه می گوید؟

آلبرت بندورا، روانشناس کانادایی-آمریکایی، به قول ما ایرانی‌ها عمر با برکتی داشت (معمولاً این جمله را در توصیف دو دسته به‌کار می‌بریم: کسانی که آثار فراوان داشته‌اند یا کسانی که بیشتر از حد انتظار ما عمر کرده‌اند. بندورا هر دو ویژگی را داشت). او که در سال ۱۹۲۵ به دنیا آمده بود، توانست دهمین دههٔ زندگی خود را هم ببیند و در سال ۲۰۲۱ درگذشت.

ابتدا چند نکته از زندگی بندورا را با هم مرور کنیم و سپس به سراغ کارها و نظریه بندورا برویم.

نکاتی از زندگینامه بندورا

بندورا در آلبرتای کانادا زندگی روستایی داشته و اولین تجربه‌اش با فضای آلوده و درهم‌ریختهٔ شهری به پایان دوران دبیرستان باز می‌گردد. شاید این نکته در نگاه اول چندان مهم به نظر نرسد. اما از دو جهت اهمیت دارد.

بندورا قبل از ورود به دانشگاه، در قالب یک کار تابستانی، با گروهی که مشغول کار عمرانی در یک اتوبان واصل کانادا و آمریکا بودند کار کرد. او که محیط ساده و بی‌آلایش روستایی را دیده بود، ناگهان با کارگرانی همکار شد که برخی بدهکار و ورشکسته بودند و برخی دیگر، مجرمان عفو‌خورده و عده‌ای هم کسانی که از محیط زندگی خود گریخته بودند و زیر چتر چنین پروژه‌هایی زندگی می‌گذراندند.

دیدن این حجم از انسان‌هایی که گرفتار مشکلات و اختلالات متنوع بودند، او را به این نتیجه رساند که به سراغ روانشناسی و به‌طور خاص، روانشناسی بالینی برود (+).

تجربهٔ زندگی روستایی و ورود از روستا به شهر، از منظر دیگری هم در زندگی بندورا اهمیت پیدا کرد: او در جوانی وارد شهر شد؛ بی‌ آن‌که تجربهٔ زندگی شهری داشته باشد. به همین علت، بخش قابل‌توجهی از آموخته‌هایش برای زندگی شهری، بر پایهٔ مشاهدهٔ رفتار دیگران بود. احتمالاً این تجربه در شکل‌گیری نظریه یادگیری اجتماعی که بعداً مطرح کرد، بی‌تأثیر نبوده است. در پیشگفتاری که بندورا بر آخرین چاپ کتاب «مدل‌سازی روانی‌»‌اش نوشت می‌بینیم که او تغییر تدریجی زندگی روستایی و نزدیک شدن سبک زندگی روستایی به سبک زندگی شهری را یکی از مهم‌ترین تحولات دوران معاصر می‌داند (+).

آلبرت بندورا از آن دسته افرادی بود که مسیر آموزش دانشگاهی را با سرعت زیاد طی می‌کنند. او دوران کارشناسی روانشناسی را سه‌ساله گذراند و در ۱۹۴۹ به پایان رساند. سپس در ۱۹۵۱ کارشناسی ارشد روانشناسی را در دانشگاه آیووا و در ۱۹۵۲ دکترای روانشناسی بالینی را در همان دانشگاه تمام کرد. او از همان زمان تحصیل، به موضوع یادگیری و تغییر رفتار علاقه داشت و تقریباً بلافاصله پس از فارغ‌التحصیلی برای پژوهش و تدریس به دانشگاه استنفورد رفت. جایی که تا پایان عمر در آن باقی ماند.

رئیس انجمن روانشناسی آمریکا بود، اگرچه مهم نیست

یکی از جایگاه‌های ارزشمندی که یک روانشناس در آمریکا می‌تواند به آن برسد، ریاست انجمن روانشناسی آمریکاست. بندورا در سال ۱۹۷۴ به‌عنوان هشتاد‌وسومین رئیس انجمن روانشناساسی آمریکا (APA) انتخاب شد. اما واقعیت این است که جایگاه علمی او آن‌قدر بالا بود که ریاست او بر انجمن روانشناسی، بیشتر برای انجمن اعتبارآفرین بود تا خود او؛ چنان‌که او را در فهرست دانشمندانی مانند فروید، اسکینر و پیاژه قرار می‌دهند.

اعضای انجمن هم این را درک می‌کردند و در طول زندگی او به‌شکل‌های مختلف کوشیدند نکوداشت‌هایی برای او برگزار کنند. از جمله این‌که در سال ۱۹۸۰ جایزهٔ «دستاورد علمی متمایز» را به او اعطا کردند و در سال ۲۰۰۴ هم دوباره جایزهٔ «یک عمر دستاورد در حوزهٔ روانشناسی» به او اعطا شد. فهرست جوایز و تقدیرنامه‌های او طولانی است و از دیگر نمونه‌های این فهرست می‌توانیم به مدال ملی علوم آمریکا (National Medal of Science) در سال ۲۰۱۵ اشاره کنیم که رئیس‌جمهور وقت آمریکا، باراک اوباما، به او اهدا کرد (+/+). بررسی فهرست دریافت‌کنندگان این مدال در آن سال نشان می‌دهد بیشتر آن‌ها در رشته‌هایی مثل پزشکی، ژنتیک و بیولوژی فعالیت کرده بودند. حوزه‌هایی که معمولاً به عنوان علوم سخت یا hard science شناخته می‌شوند. اما تلاش‌های بندورا آن‌قدر زیاد دستاوردهایش آن‌قدر محکم و قابل‌اتکا بود که در فهرست این افراد قرار گیرد (+).

بندورا اهل شبکه های اجتماعی نبود

جامعهٔ علمی جهان این بخت را داشت که نزدیک به یک قرن از حضور بندورا بهره‌مند شود. او تا آخرین سال‌های زندگی هم فعال بود و به مطالعه، تحقیق و انتشار کتاب و مقاله می‌پرداخت. اما جالب این‌جاست که با وجودی که ابزارهای روز را می‌شناخت و رونق شبکه های اجتماعی را دید، در این شبکه‌ها فعال نشد.

گاهی اوقات اسم بعضی از متفکران آن‌قدر بزرگ است و نامشان آن‌قدر در آثار کلاسیک آمده که حس می‌کنیم منطقاً باید مُرده باشند. بی‌سر‌و‌صدا بودن بندورا هم به چنین تردیدهایی دامن می‌زد.

خودش در سال ۲۰۱۸ در این زمینه داستان جالبی تعریف کرد (+). ظاهراً یک بار در دبیرستانی میان دانش‌آموزان اختلاف درمی‌گیرد که بندورا زنده است یا مرده. به همین خاطر به خود او ایمیل می‌زنند:

زندگی پربار و ثمربخش بندورا ۹۵ سال ادامه داشت و در نهایت، در ۲۶ جولای سال ۲۰۲۱ به علت نارسایی قلبی درگذشت. برای آشنایی بیشتر با بندورا می‌توانید فایل PDF زیر را که زندگینامه خودنوشت (اتوبیوگرافی)‌ بندورا است و بر روی سایت خودش هم منتشر شده (بنابراین تأیید خودش را دارد) دانلود کنید و بخوانید:

زندگینامه بندورا به قلم خودش (دانلود فایل PDF)

نظریه یادگیری اجتماعی

بندورا در دورانی فعالیت می‌کرد که دو رویکرد بزرگ و مهم با هم رقابت می‌کردند: روانشناسی رفتارگرا و روانشناسی شناختی. تفاوت نگاه آن‌ها  – با توضیحی مختصر و بسیار غیردقیق – به صورت زیر است:

◼️  روانشناسان رفتارگرا به رهبری اسکینر، با انتقاد از فروید و دیگر رویکردهای روانکاوانه، معتقد بودند که رفتارهای انسان (و سایر حیوانات) را می‌توان با تشویق‌ها و تنبیه‌هایی که دریافت می‌کنند و نیز با شرطی شدن تحلیل کرد. این رویکرد در روانشناسی تا نیمه‌های قرن بیستم بسیار قدرت گرفته بود. علتش هم واضح است. به جای حرف‌های روانکاوان که درستی و نادرستی‌اش با روش‌های علمی قابل‌سنجش نبود، ابزاری در اختیار قرار می‌داد تا نظریه‌های روانشناسی در آزمایشگاه و محیط واقعی سنجیده شوند. از نگاه اسکینر و روانشناسان رفتاری در آن دوران «یادگیری یعنی تغییر رفتار» و «تغییر رفتار هم با پاداش و تنبیه و شرطی شدن ایجاد می‌شود» و «اگر رفتار فرد امروز هیچ تفاوتی با رفتارش در گذشته نداشته باشد، نمی‌توانیم بگوییم او چیز تازه‌ای یاد گرفته است.»

◼️  روانشناسان شناختی که تقریباً از نیمه‌های قرن بیستم پا گرفته بودند و جوان‌تر بودند، معتقد بودند که قرار نیست از لج فروید و روانکاوان دیگر، به‌کلی منکر ذهن و ذهنیت شویم. ذهن انسان (و برخی از حیوانات) چیزی بیشتر از پاداش و تنبیه را می‌فهمد. فکر کردن، خیالبافی، تحلیل کردن و ده‌ها فرایند و محاسبهٔ دیگر می‌توانند روی رفتار تأثیر بگذارند.

بندورا مکتب رفتارگرایانه را به‌کلی نفی نمی‌کرد. اما معتقد بود که مفاهیمی مانند محرک، پاسخ، پاداش، تنبیه و شرطی‌سازی، به‌فرض که برای درک رفتارهای موش‌ها و کبوترها کافی باشد، برای درک پیچیدگی‌های انسان کافی نیست و ما به مدل‌های بیشتر و کامل‌تری نیاز داریم.

کاری که بندورا کرد این بود که یافته‌های هر دو رویکرد روانشناسی رفتارگرا و روانشناسی شناختی را کنار هم گذاشت و حاصلش چیزی شد که به نام نظریه یادگیری اجتماعی و اگر بخواهیم دقیق‌تر و جامع‌تر بگوییم، نظریه شناختی اجتماعی (social cognitive theory) می‌گویند.

نظریه شناختی اجتماعی به زبان ساده

توضیحی که در ادامه می‌آید، بسیار ساده‌شده است و طبیعاً از دقت کافی برخوردار نیست. اما برای شروع خوب است. بعد از این که آن را خواندید، سراغ جزئیات بیشتر می‌رویم:

احتمالاً حالا برایتان شفاف‌تر است که چرا نظریه بندورا را نظریه یادگیری شناختی اجتماعی می‌نامند. کلمهٔ شناختی به تحلیل‌های ذهنی اشاره دارد و کلمهٔ اجتماعی به آن‌چه ما در محیط و رفتار دیگران (جامعهٔ اطراف خود)‌ می‌بینیم.

عکس George McGavin – عکاس: Rosie Thomas از BBC

اهمیت نظریه یادگیری اجتماعی بندورا

بخش دوم | اهمیت نگاه بندورا در عصر دیجیتال و شبکه های اجتماعی

دو روند مهم در سال‌های اخیر به وجود آمده که دوباره بندورا و نظریه یادگیری اجتماعی را در مرکز توجه قرار داده است:

• رواج بازیهای کامپیوتری
• گسترش تکنولوژی دیجیتال و شبکه های اجتماعی

این روزها بسیاری از کودکان ما سرگرم بازی‌های کامپیوتری هستند. نه‌فقط گذران وقت با بازی. بلکه فراتر از آن: گیمر (gamer) بودن به عنوان یک هویت. ما کودکان و نوجوانان بسیاری را می‌شناسیم که خود را به‌عنوان گیمر معرفی کرده و حتی مسیر شغلی خود را هم در این حوزه تصور می‌کنند.

طبیعی است از یک سو والدین می‌پرسند: «بازی‌هایی که فرزند من امروز انتخاب می‌کند، تا چه حد و به چه شکل بر شخصیت او تأثیر می‌گذارد؟» سیاستمداران و سیاست‌گذاران هم می‌پرسند: «اگر بازی بر شخصیت و مدل ذهنی تأثیر می‌گذارد، ما پول‌هایمان را به حوزهٔ بازی سرازیر کنیم و آن‌چه را می‌خواهیم در زمین ذهن جوانان بکاریم، در بازی‌ها تعبیه کنیم.»

در کنار این سوال‌های عمومی، موضوع حساس ترویج خشونت توسط رسانه‌ها، فیلم‌ها و بازی‌های کامپیوتری هم مثل گذشته و بیش از گذشته در مرکز توجه است.

مسئله شبکه‌های اجتماعی هم سوال‌ها و دغدغه‌های خاص خود را ایجاد کرده. این سوال، هم در مورد کودکان و هم بزرگسالان مطرح است که شبکه های اجتماعی و به‌طور خاص اینفلوئنسرها چه تأثیری بر شخصیت، مدل ذهنی، نگرش و خلق‌و‌خوی ما دارند؟ رفتارهای ما تا چه حد تحت تأثیر رفتارها و داده‌هایی که از طریق شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های دیجیتال دریافت می‌کنیم قرار می‌گیرد؟

این نوع بحث‌ها و دغدغه‌ها باعث شده مخالفان و موافقان ابزارهای مدرن ارتباطی، چه برای نقد و چه برای کسب تأیید، به‌سراغ حرف‌ها و مطالعات و دیدگاه‌های بندورا و پژوهشگران علاقه‌مند به یادگیری شناختی اجتماعی بروند.

بخش سوم | پادکستها، سخنرانی های انگیزشی، برنامه های توسعه فردی

بخش بزرگی از تولید محتوا در زمینهٔ توسعه فردی به مصاحبه با افراد موفق اختصاص دارد. آن‌ها معمولاً از زندگی خود، تجربه‌هایشان، تصمیم‌ها و دستاوردهایشان می‌گویند. حتی در همین زبان فارسی خودمان هم صدها پادکست با چنین موضوعاتی وجود دارد.

معمولاً‌ منتقدان می‌گویند: این نوع مصاحبه‌ها، سمینارها و پادکست‌ها مفید نیستند و بیشتر جنبهٔ انگیزشی دارند. تولیدکنندگان هم اصرار می‌کنند که برنامه‌هایشان مفید است و به انتقال تجربه و معرفی الگوهای مناسب کمک می‌‌کند.

حداقل حرفی که بندورا در جنگ این دو اردوگاه فکری دارد این است که تجربهٔ دیگران «به‌صورت بالقوه» می‌تواند منبعی برای یادگیری باشد. در واقع، بندورا، در سمت تولیدکنندگان محتوا، برگزارکنندگان سمینارها و تهیه‌کنندگان مستندها می‌ایستد. اما فراموش نکنیم که او به‌همین سادگی حکم قطعی نمی‌دهد. مطالعات بندورا و هم‌فکرانش، پر از اما‌ و‌ اگر است. اما به‌هرحال، هزاران پژوهش که زیر چتر نظریه بندورا انجام شده به ما می‌گوید:‌ شما نمی‌توانید ارزش این نوع برنامه‌های انتقال تجربه را چشم‌بسته رد کنید.

دستاوردهای بندورا فراتر از این‌هاست. اگر با نظریه یادگیری شناختی اجتماعی بندورا آشنا شوید، می‌توانید بهتر تشخیص دهید که کدام برنامه‌ها بیشتر می‌تواند مفید باشد و احتمال اثربخشی کدام‌یک کمتر است.

این یکی دیگر از وجوه اهمیت نظریه یادگیری اجتماعی بندورا در دوران معاصر است.

بخش چهارم | خودکارآمدی

گفتیم که بندورا معتقد است رفتار یک جنبهٔ شناختی (ذهنی)‌ هم دارد. یعنی اگر قرار است شما کاری انجام دهید، باید در ذهن‌تان به این نتیجه رسیده باشید که «می‌توانید» این کار را انجام دهید. یا لااقل، معتقد باشید که «ممکن است» تلاش شما نتیجه بدهد.

بندورا در همین راستا مفهوم «self-efficacy» را مطرح کرد که در فارسی به «خودکارآمدی» ترجمه شده است. خودکارآمدی بسیار به «اعتماد به نفس» نزدیک است. تنها ویژگی‌اش در این است که در یک زمینهٔ خاص تعریف می‌شود. مثلاً:

• اعتماد به نفس در سخنرانی
• اعتماد به نفس در نوشتن
• اعتماد به نفس در ایجاد رابطه با جنس مخالف

همه می‌دانیم که در بسیاری از فعالیت‌ها، اعتماد به نفس نقش مهمی دارد. از جمله: در شروع آن فعالیت،‌ در ادامه دادنش، و در مواجهه با شکست. به این مثال که دربارهٔ خودکارآمدی در دانشجویان دانشگاه است توجه کنید (+):

با این توضیح، اولین کار مهم بندورا در این زمینه این بود که مفهوم اعتماد به نفس را شفاف‌تر کرد و یادمان داد که به جای حرف زدن کلی از اعتماد به نفس، بگویید که اعتماد به نفس در این زمینه یا آن زمینه.

کار دوم او در زمینهٔ اعتماد به نفس، بر پایهٔ نظریه یادگیری اجتماعی بود. تحقیقات بندورا نشان داد که قرار نیست برای افزایش اعتماد به نفس، حتماً خود ما کاری را تجربه کرده باشیم. در بسیاری از مواقع، اگر ببینیم کسی که شبیه ماست در انجام کاری موفق شده،‌ اعتماد به نفس ما هم افزایش می‌یابد.

با اطمینان می‌توان گفت اگر بخواهید در چارچوب علمی و به‌دور از مباحث زرد و بی‌پایه، با اعتماد به نفس و تقویت اعتماد به نفس آشنا شوید، مطالعه آثار بندورا از معتبرترین گزینه‌های شماست.

ما دو درس از سلسله درس‌های عزت نفس متمم را به تعریف اعتماد به نفس (در واقع: تفاوت اعتماد به نفس و عزت نفس) و نیز افزایش اعتماد به نفس اختصاص داده‌ایم که هر دو بر پایهٔ حرف‌های بندورا تدوین شده‌اند:

• اعتماد به نفس چیست؟
• روش های تقویت اعتماد به نفس

بخش پنجم | هدف گذاری

با توضیحاتی که تا این‌جا گفته شد، به‌سادگی حدس می‌زنید چرا رابطهٔ معرفی آلبرت بندورا و نظریه یادگیری اجتماعی او با مجموعه درس‌های هدف گذاری متمم چیست (البته که می‌شد این معرفی را در درس کوچینگ و برخی درس‌های دیگر هم گنجاند).

وقتی از نقش اطرافیان در هدف گذاری حرف می‌زنیم، وقتی به تأثیر الگوها در انتخاب هدف می‌پردازیم، وقتی می‌خواهیم از نقش فرهنگ در سبک هدف گذاری حرف بزنیم، وقتی می‌خواهیم بگوییم چه عواملی باعث می‌شود یک هدف مشخص را دنبال یا رها کنیم، یکی از بهترین‌ تکیه‌گاه‌های ما نظریه یادگیری شناختی اجتماعی بندورا است.

کتابهای آلبرت بندورا

آلبرت بندورا کتابهای بسیاری نوشته که از جمله آن‌ها می‌توان به عناوین زیر اشاره کرد:

اما در کنار کتابهای بالا، یکی از کارهای جالب او، نگارش و انتشار کتابی ۶۰۰ صفحه‌ای در سن نود سالگی است (سال ۲۰۱۵).

بی‌قیدی نسبت به اخلاق (Moral Disengagement) کتابی علمی و خواندنی است و به این مسئله می‌پردازد که انسان‌ها چگونه خود را برای بی‌اخلاقی قانع می‌کنند.

بندورا در مقدمه‌ی کتاب خود می‌گوید:

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری هدف گذاری به شما پیشنهاد می‌کند: