تعریف ادراک چیست؟ | معنی ادراک با چند مثال

کلاس درس به پایان رسیده و برگه‌های نظرسنجی را در اختیار دانشجویان قرار می‌دهند. سوال‌هایی دربارهٔ تسلط استاد بر درس، وقت‌شناسی او، نحوهٔ برخورد با دانشجویان و چند موضوع دیگر مطرح شده است. ادارهٔ آموزش میانگین امتیازات دانشجویان را محاسبه کرده و در پروندهٔ استاد ثبت می‌کند.

تا این‌جا چیز عجیبی اتفاق نیفتاده است. اما سوالی وجود دارد که کمتر به آن توجه می‌کنیم: «اصلاً چرا ارزیابی دانشجویان فرق دارد؟ مگر همهٔ این‌ها سر یک کلاس نبوده‌اند؟ حتی به فرض که قضاوت دربارهٔ تسلط استاد بر درس، دشوار باشد. چرا در ارزیابی موضوعات ساده‌ای مثل وقت‌شناسی هم، اختلاف وجود دارد؟»

این صرفاً یک مثال است. می‌دانیم که تقریباً در همهٔ نظرسنجی‌ها، از نظرسنجی دربارهٔ اتاق هتل‌ها و کیفیت پرواز تا کتابها و طعم غذای یک رستوران نظرها یکسان نیست. به همین علت، همهٔ ما پذیرفته‌ایم که میانگین امتیازها را ببینیم و بررسی کنیم.

همین موضوع در ارزیابی‌های سازمانی هم وجود دارد. کافی است در یک جلسهٔ مصاحبه استخدامی حضور داشته باشید و پس از این‌که مصاحبه‌شونده از اتاق خارج شد، نظر مصاحبه‌کنندگان را بپرسید. نظرها لزوماً یکسان نیست. حتی شاید هر یک از آن‌ها به نکته‌ای اشاره کند که به چشم دیگری نیامده است: از رنگ لباس و نوع کفش تا نحوهٔ سلام یا جمله‌بندی خداحافظی.

هیچ‌یک از این تفاوت‌ها برای ما عجیب یا غیرمنتظره نیست. چرا؟ چون می‌دانیم که «ادراک» انسان‌ها از یک موضوع واحد یکسان نیست و انتظار هم نداریم که چنین باشد. در این درس دربارهٔ مفهوم ادراک حرف می‌زنیم.

معنی کلمه ادراک چیست؟

کلمهٔ عربی «ادراک» که ما در فارسی به کار می‌بریم، معادل واژهٔ perception در زبان انگلیسی است. در انگلیسی معمولاً perception را در کنار reality می‌بینیم. به این جمله‌ها توجه کنید:

Your perception does not match reality.
Perception shapes reality.
There’s always a gap between perception and reality.

«ادراک تو با واقعیت تطبیق ندارد.» «ادراک است که واقعیت را می‌سازد (به واقعیت شکل می‌دهد).» «همیشه شکافی میان ادراک و واقعیت وجود دارد.»

قرار گرفتن «ادراک» و «واقعیت» در کنار یکدیگر تصادفی نیست. وقتی از کلمهٔ ادراک استفاده می‌کنیم، تأکیدمان بر این است که می‌دانیم واقعیت لزوماً این نیست و ما صرفاً از «چشم یک ناظر مشخص» به واقعیت نگاه کرده و آن را روایت می‌کنیم.

در عین این‌که معنی سه کلمهٔ «ادراک»، «برداشت» و «دریافت» را نمی‌توان دقیقاً یکسان دانست، ما در فارسی اغلب از این سه اصطلاح به عنوان معادل perception استفاده می‌کنیم.

«ادراک» در برابر «حواس»

یکی از کاربردهای رایج دیگر کلمهٔ ادراک این است که آن را در کنار حس کردن (sensation) قرار می‌دهند. ده‌ها کتاب در دنیا با عنوان «sensation and perception» وجود دارد.

در این‌جا هم perception به «شخصی بودن قضاوت‌ها و ارزیابی‌ها» اشاره دارد. مثلاً می‌گویند اگر چند نفر دست در آب سرد فرو کنند، در عین این‌که ورودی‌های حسی آن‌ها (sensory input) یکسان است و دست همهٔ آن‌ها در یک دما قرار دارد، ادراک (perception) آن‌ها از دما یکسان نیست و همهٔ آن‌ها آب را به یک اندازه سرد نمی‌دانند.

کافی است در یک جمع کوچک دربارهٔ گرم یا سرد بودن هوا یا کم‌نور و پرنور بودن اتاق صحبت کنید تا تفاوت حس (sensation) و ادراک (perception) را ببینید.

یک داستان ساده | مثالی برای مفهوم ادراک

قبل از پرداختن به تعریف ادراک به یک مثال ساده توجه کنید. این مثال مفهوم ادراک را برایتان شفاف‌تر کرده و درک تعریف ادراک را – که در ادامه می‌آوریم – بسیار ساده‌تر خواهد کرد:

آن‌چه «در دنیای واقعی اتفاق افتاده» کاملاً عینی است و شما و همکاران‌تان دربارهٔ آن اتفاق‌نظر دارید: «یک قرار برای ساعت مشخصی تنظیم شده و طرف مقابل ۱۵ دقیقه دیر رسیده است.»

اما «ادراک / perception» شما از این‌که «واقعاً چه اتفاقی افتاده» و «این اتفاق چه معنایی دارد؟» به عوامل متعدد و متنوعی وابسته است. مثلاً این‌که آیا قبل از ارسال رزومه او را می‌شناخته‌اید یا نه. و این‌که آیا وقت‌شناسی در شغل مورد نظر شما مهم است یا نه. و این‌که چه استریوتایپ‌هایی در ذهن شما دربارهٔ طرف مقابل فعال است (مثلاً: این‌ها نسل Z هستند. نسل Z همین‌جوری است و باید آن‌ها را پذیرفت).

علاوه بر این‌ها عوامل دیگری هم بر ادراک شما از این اتفاق موثر است. مثلاً این‌که آیا آن روز خودتان در ترافیک گیر کرده‌اید یا نه. این‌که الان باران می‌آید یا نه. و حتی اگر کمی واقع‌بین‌تر باشیم، ممکن است دعوای دیشب شما با دوست یا همسرتان بر برداشت امروز شما از تأخیر این فرد تأثیر بگذارد.

فهرست عوامل‌تأثیرگذار احتمالی را – بر اساس حدس و گمان – می‌‌توان تا بی‌نهایت ادامه داد. اگر چه واضح است که همهٔ آن‌ها به یک اندازه اهمیت و تأثیر ندارند.

تعریف ادراک چیست؟

تعریف ادراک به این بستگی دارد که در فضای چه علمی از آن حرف بزنیم. مفهوم ادراک در فلسفه با ادراک در روانشناسی و ادراک در مدیریت کسب و کار یکسان نیست. در زیرشاخه‌های این علوم هم چنین تفاوتی وجود دارد. یعنی ادراک در روانشناسی شناختی و ادراک در روانشناسی رشد به یک شکل تعریف نمی‌شوند. هم‌چنین تعریف ادراک در بازاریابی با تعریف ادراک در رفتار سازمانی اندکی تفاوت دارد.

ما در هر درس بسته به موضوع، ادراک را به شکلی که مناسب آن درس باشد تعریف خواهیم کرد. استیفن رابینز نویسندهٔ معروف‌ترین کتاب مدیریت رفتار سازمانی ادراک را چنین تعریف می‌کند:

دان هلریگل که کتاب رفتار سازمانی او هم از مراجع معتبر دانشگاهی است، ادراک را اندکی متفاوت و کمی‌ دقیق‌تر تعریف کرده است (+):

سه کلمهٔ «انتخاب»، «سازماندهی» و «تفسیر» در تعریف ادراک بسیار مهم‌اند:

ادراک در مدیریت، رفتار سازمانی و ارتباطات

احتمالاً با این توضیحات کاملاً برایتان شفاف است که چرا در مدیریت و به طور خاص در رفتار سازمانی تا این حد بر مفهوم ادراک تأکید می‌شود.

هلریگل اهمیت ادراک را چنین بیان می‌کند:

رفتار سازمانی یعنی رفتار انسان‌ها در سازمان. و رفتار انسان‌ها به شکل مستقیم با دنیای اطراف‌شان و آن‌چه در آن روی می‌دهد ارتباط ندارد. بلکه بیش از هر چیز تابع «ادراک آن‌ها از دنیای اطراف» است.

پس هر چه مفهوم ادراک را بهتر درک کنیم و بیشتر بتوانیم ادراک خود و دیگران را مدیریت کرده و خطاهای ادراکی را کاهش دهیم، در مدیریت رفتار سازمانی قوی‌تر خواهیم بود.

علاوه بر رفتار سازمانی، بسیاری از حوزه‌های دیگر مدیریتی و رفتاری هم به ادراک وابسته‌اند.

مثلاً رفتار انسان‌ها در مذاکره تابع «ادراک» آن‌ها از وضعیت مذاکره است و نه واقعیت مذاکره. امتیازدهی هم بر اساس ادراک انسان‌ها در قدرت و ضعف نسبی طرفین انجام می‌شود. بسیاری از توصیه‌های متقاعدسازی هم بر پایهٔ «مدیریت ادراک طرف مقابل» بنا شده‌اند.

در مدیریت تعارض هم ریشهٔ بسیاری از اختلاف‌ها را باید در اختلاف ادراکی جست. حل تعارض هم زمانی امکان‌پذیر است که بشود شکاف میان ادراک طرف‌های تعارض را کاهش داد.

در مشاوره مدیریت هم ماجرا همین است. گاهی ادراک مدیران از وضعیت سازمان و مسئله‌های سازمانی‌شان نادرست است. یعنی به دنبال حل مسائلی هستند که اساساً مسئله‌ی سازمان نیست. یا لااقل مسئله‌‌ی اصلی سازمان نیست. به همین علت کسی که به عنوان مشاور مدیریت با یک سازمان همکاری می‌کند، پیش از ورود به فرایند حل مسئله باید ابتدا «ادراک مدیر از وضعیت سازمان» را بررسی کند و ببیند این ادراک تا چه حد با واقعیت تطبیق دارد (دشواری کار در این‌جاست که مشاور هم ادراک خود را دارد و ممکن است در نهایت، به جای این‌که ادراک مدیر را به واقعیت سازمان نزدیک کند، ادراک او را به ادراک خود نزدیک نماید).

واضح است که مهارت‌هایی مانند مدیریت جلسه، تسهیلگری و کوچینگ هم به علت‌های مشابه بر پایهٔ «شناخت و مدیریت ادراک» بنا می‌شوند.

چه عواملی بر ادراک ما تاثیر دارند؟

عوامل تاثیرگذار بر روی ادراک را معمولاً به سه بخش تقسیم می‌کنند (+/+/+):

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مبانی رفتار سازمانی به شما پیشنهاد می‌کند: