نگرش سیستمی (مرور و جمع‌بندی) | به روایت راسل اکاف

در مجموعه درس‌های تفکر سیستمی با مباحث مختلفی در حوزهٔ سیستم‌ها آشنا شدیم: از تعریف سیستم تا ویژگی‌های سیستم‌ها؛ از رفتارهای غیرمنتظرهٔ سیستم‌ها تا اثر مار کبرا و داستان جنگ با گنجشک‌ها.

اکنون پس از درس‌های متنوعی که خواندیم، فرصت مناسبی است تا بحث‌مان را کمی مرور کنیم. به عبارت دیگر، دوباره دربارهٔ اصل و ریشهٔ رویکرد سیستمی حرف بزنیم تا پایه‌های تفکر سیستمی در میان جزئیات فراوانی که در درس‌های مختلف گفتیم، گم نشود و به فراموشی سپرده نشود.

این درس را با تکیه بر حرف‌های راسل اکاف تدوین کرده‌ایم و می‌شود گفت آن‌چه در ادامه می‌آید، تفکر سیستمی به روایت اکاف است. لازم است تأکید کنیم که جمله‌بندی‌ها دقیقاً جمله‌های اکاف نیست و بسیاری از آن‌ها بسته به ضرورت فضای درس بازنویسی شده‌اند. اما هیچ‌جا از قلمرو حرف‌ها و نظریه‌های او بیرون نرفته‌ایم و آن‌چه می‌خوانید، بارها در گفته‌ها و نوشته‌های او تکرار شده است.

اگر علاقه‌مند باشید حرف‌های اکاف در زمینهٔ‌ نگرش سیستمی و ویژگی‌های رویکرد سیستمی را بخوانید، یکی از بهترین گزینه‌ها – که ما هم در این‌جا از آن استفاده کرده‌ایم – کتاب طراحی مجدد آینده یا Redesigning the Future است.

اگر چه اکاف در نخستین سال‌های قرن بیست‌و‌یکم هم زنده بود و حرف می‌زد و مصاحبه می‌کرد و می‌نوشت، اما در کمتر اثری از او می‌توانید رویکرد سیستمی را به شفافیتی که در سال ۱۹۷۴ در این کتاب شرح داده، بیابید.

تقلیل مسئله در برابر گسترش مسئله

یکی از کلمات کلیدی در مدل ذهنی راسل اکاف، تقلیل و تقلیل‌گرایی یا Reductionism است. او رویکرد سیستمی را در مقابل تقلیل‌گرایی قرار می‌‌دهد و به همین علت بارها تکرار کرده که تفکر سیستمی را معادل «گرایش به گسترش مسئله» یا Expansionism می‌داند.

بنابراین اگر بخواهید تفکر سیستمی را از دید اکاف بدانید، مهم است که این دو اصطلاح را به خوبی درک کنید:

او برای توضیح این دو گرایش و شفاف کردن تفاوت آن‌ها، عصر ماشین‌ها را با عصر سیستم‌ها مقایسه می‌کند. در ادامهٔ این درس، می‌کوشیم به کمک این مقایسه، مباحث تفکر سیستمی را که تا این‌جا آموخته‌ایم، یک بار دیگر مرور کنیم.

عصر ماشین‌ها

ماشین‌ها بیش از هزار سال است که همراه ما انسان‌ها بوده‌اند؛ از گاری و چرخ چاه تا ابزارهای مدرن امروزی. اما عصر ماشین، به معنای رایج آن، از دوران انقلاب صنعتی آغاز شد و ماشین‌آلات مکانیکی همهٔ دنیای ما را تسخیر کردند: از دستگاه‌های صنعتی در کارخانجات تا خودروهای فعال در خیابان.

با قطعیت می‌توان گفت که طی یک یا دو قرن اخیر، پیچ و مهره و میله و چرخ‌دنده، جای خود را در اغلب خانه‌ها تثبیت کرده‌اند.

اما اختراع ماشین‌ها و رواج آن‌ها، صرفاً یک اتفاق مکانیکی و تحول مهندسی نبود. عصر ماشین، شکل خاصی از اندیشیدن را هم رواج داد: «اندیشیدن ماشینی» و اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم: «تفکر مبتنی بر تجزیه و تحلیل.»

فرض کنید ماشین لباس‌شویی شما خراب شده و کمی سر و صدا می‌کند. همه جا هم تعطیل است و به تعمیرکار دسترسی ندارید. چه می‌کنید؟ اگر اندکی حوصله و تجربه داشته باشید، دست به آچار می‌شوید و آن را باز می‌کنید. می‌خواهید ببینید بالاخره این صدا از کجا در می‌آید. واقعاً هم احتمال این که منشاء صدا را بیابید و مشکل را – با تعمیر یا تعویض قطعه – حل کنید زیاد است.

این روشِ «خُرد کن و مشکل را پیدا کن» روحِ عصر ماشین‌هاست.

البته ما به جای «خُرد کردن» معمولاً از کلمهٔ «تجزیه (جدا کردن اجزاء از یکدیگر)» استفاده می‌کنیم. به همین علت اصطلاح «تجزیه و تحلیل» را می‌توان شعار عصر ماشین‌ها دانست. اکاف می‌گوید اگر بخواهیم بگوییم زیربنای عصر ماشین‌ها، یک نوع فلسفه یا مدل ذهنی است، باید بگوییم که این فلسفه «تقلیل‌گرایی» است؛ یعنی میل به کوچک‌تر کردن مسئله.

چند مثال از نگاه تقلیل‌گرا

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری تفکر سیستمی به شما پیشنهاد می‌کند: