کتاب از گوشه و کنار ترجمه | علی صلح‌جو

یک به هشت

اگر هر کلمهٔ زبان انگلیسی یا هر زبان خارجی دیگر با یک کلمهٔ زبان فارسی جفت‌و‌جور می‌شد، هیچ مشکلی در ترجمه باقی نمی‌ماند. متأسفانه، نه در زبان فارسی و نه در هیچ دو زبان دیگری، چنین وضعیتی برقرار نیست.

همین cousin انگلیسی را در نظر بگیرید که هم پسرعمو است و هم دخترعمو، هم پسرعمه است و هم دخترعمه، هم پسردایی است و هم دختردایی، و دست آخر این‌که هم پسرخاله است و هم دخترخاله. آیا کلمه‌ای در فارسی داریم که این هشت معنی را یکجا در خود داشته باشد؟

ضمناً، کسانی که می‌گویند زبان انگلیسی، از هر نظر، از زبان فارسی دقیق‌تر است بهتر است به این موضوع توجه کنند.

اهمیت عنوان

گاه مترجم یا مو‌ٔلف عنوانی برای اثر می‌گذارد که ویراستار یا ناشر آن را نمی‌پسندد. رسیدن به توافق بر سر این موضوع گاه دشوار است.

یک بار ناشری به گراهام گرین پیشنهاد می‌کند عنوان رمانش (سفرهایم با خاله‌جان) را تغییر دهد تا او بتواند آن را منتشر کند. گرین در یادداشتی کوتاه به او می‌نویسد، «عوض کردن ناشر آسان‌تر از عوض کردن عنوان است» (مانگل ۱۳۸۰).

افسون معنای اول

پرهام (۱۳۷۲) می‌نویسد که یکی از اشتباهات رایج مترجمان انتخاب معنای اول از معناهای چندگانه‌ای است که فرهنگ‌های لغت تقریباً برای تمام کلمات می‌دهند.

این کار ناشی از تنبلی و سهل‌انگاری است. تجربهٔ من نیز همین را می‌گوید. بارها در ویرایش آثار ترجمه‌شده به این اشتباه برخورده‌ام.

The economists of the Enlightenment used to attack linguistic issues.

چنانچه از زمرهٔ مترجمانی باشیم که فقط به اولین معنی کلمات در فرهنگ لغت توجه می‌کنند، چه بسا جملهٔ بالا را به صورت زیر ترجمه کنیم:

اقتصاددانان عصر روشنگری به موضوعات زبانی حمله می‌کردند.

در صورتی که ترجمهٔ درست آن تقریباً چیزی برعکس آن است:

اقتصاددانان عصر روشنگری علاقه داشتند به موضوعات زبانی بپردازند.

شکنجه و لذت ترجمه

به نظر من، هنگامی که مجبوریم اثری را دقیق و با ترس و لرز از جاافتادنِ حتی یک کلمهٔ بی‌اهمیت ترجمه کنیم، شکنجهٔ بزرگی تحمل می‌کنیم. این شکنجه به‌خصوص در ایران بیشتر است، زیرا ملاک ما در داوری ترجمه، عموماً، دقت و حتی دقتِ بیش‌ از اندازه است.

اضطراب ناشی از پیدا شدن کوچک‌ترین اشتباه جایی برای لذت بردن مترجم از ترجمه باقی نمی‌گذارد (نقد ترجمه نیز صرفاً به دنبال یافتن همین گونه اشتباهات است). برعکس، زمانی که این وسواس را کنار می‌گذاریم و بدون رعایت دقت‌های نه‌چندان لازم فقط به انتقال معنا و مفهوم می‌پردازیم، لذتی توصیف‌ناپذیر می‌بریم. اتفاقاً، این گونه ترجمه‌ها، به علت توجه نکردن به بعضی دقت‌های نالازم، نثر سالم‌تر و خواندنی‌تری پیدا می‌کنند.

علت این امر شاید همان کشف معروف چامسکی دربارهٔ ذاتی بودن استعداد نحوی در انسان باشد. منشأ این لذت رهاشدن از بند کلمه و اندیشیدن در قالب جمله (نحو) است.

همسایگی معنایی

… انگلیسی‌ها واژهٔ pirate را دارند که به معنی دزد دریایی است. در فرهنگ ما، بین معنی این واژه و سارق ادبی خیلی تفاوت است، اما آنها هر دو معنی را با همین کلمه بیان می‌کنند. به نظر می‌رسد بتوان نتیجه گرفت که فرهنگی که سرقت ادبی را با همان برچسبی می‌نامد که به دزدی دریایی اشاره می‌کند، فرهنگی است که در آن سرقت ادبی بسیار مذموم است.