نوشتن سفرنامه | چگونه می نویسم؟ | هفت روش از هفت سفرنامه نویس معاصر

سفرنامه یکی از ژانرهای پرطرفدار در میان خوانندگان و نویسندگان است.

خوانندگان با خواندن سفرنامه، دنیاهایی را تجربه می‌کنند که خود فرصت و امکان دیدنش را نداشته‌اند. و یا حتی اگر جایی را دیده‌اند و تجربه کرده‌اند، از منظری تازه و از دریچهٔ چشم دیگری می‌بینند.

علاقه‌مندان نویسندگی هم نوشتن سفرنامه را دوست دارند و کم نیستند کسانی که تصمیم می‌گیرند چالش نوشتن را با سفرنامه نویسی آغاز کنند. این افراد احتمالاً نوشتن سفرنامه را از آن رو می‌پسندند که دیوار ورود به آن در مقایسه با بسیاری از ژانرهای غیرداستانی دیگر کوتاه‌تر است (در واقع: چنین به نظر می‌رسد). مثلاً فرض کنید کسی بخواهد دربارهٔ تاریخچه یک پدیده، مسیر تحول یک صنعت یا راهکارهای توسعه یک کشور بنویسد. واضح است که چنین کاری ساده نیست. اما – ظاهراً – سفرنامه را می‌‌توان به سادگی آغاز کرد: «دیروز به هتل رسیدیم. خسته بودیم. ولو شدیم. عملاً سفر واقعی‌مان، امروز که برای خوردن صبحانهٔ هتل  پایین آمدیم آغاز شد.»

حتماً می‌گویید «سفرنامهٔ‌ واقعی این نیست و سفرنامه نویسی به اندازهٔ ژانرهای دیگر یا حتی بیشتر از آن‌ها دشواری دارد.» این حرف درست است، اما گفتیم «چنین به نظر می‌رسد.» و اگر نبود، این همه بلاگر سفر در شبکه های اجتماعی نمی‌دیدیم: بلاگرهایی که البته معدودی از آن‌ها بسیار حرفه‌ای‌اند، اما بخش بزرگی از آن‌ها صرفاً از روزمرگی‌ها می‌نویسند. در میان اینان، بوده‌اند کسانی که متهم شده‌اند که نه‌تنها دربارهٔ کشورهای دیگر، بلکه دربارهٔ کشور خودشان هم شناخت درستی ندارند یا روایتی واقعی عرضه نمی‌کنند.

خلاصه این که روایت سفر و سفرنامه نویسی، کار جذابی است که اگر چه با چالش‌های فراوان همراه است، اما هر روز – به ویژه با فراگیر شدن ابزارهای رایگان تولید و انتشار محتوا – فعالان و دل‌سپردگان بیشتری پیدا می‌کند.

با این مقدمه، اگر اهل خواندن سفرنامه هستید، یا در ذهن خود به نوشتن سفرنامه فکر می‌کنید، یا در شبکه های اجتماعی به عنوان اینفلوئنسر و بلاگر سفر به تولید محتوا مشغولید و دوست دارید این کار را در سطحی حرفه‌ای‌تر انجام دهید و حتی در آینده تجربه‌هایتان را در قالب پادکست یا کتاب عرضه کنید، لازم است پای حرف سفرنامه‌نویس‌هایی بنشینید که زودتر از شما وارد این مسیر شده و موفقیت‌ها و شکست‌هایی را تجربه کرده‌اند.

این بار در پاراگراف فارسی متمم می‌خواهیم چند بند از کتابی را نقل کنیم که می‌تواند به این منظور مفید باشد و به کار بیاید.

چگونه می نویسم؟ هفت روش از هفت سفرنامه نویس معاصر

آقای کاظم رهبر در کتاب چگونه می نویسم کوشیده از زبان هفت نفر که سابقه سفرنامه نویسی دارند، نکاتی را دربارهٔ‌ روش و منش سفرنامه‌نویسان استخراج کند. پنج نفر از این نویسندگان ایرانی‌اند: منصور ضابطیان، رضا امیرخانی، مهدی حجوانی، محمود زندمقدم و عیسی امیدوار.

دو نفر دیگر هم از سفرنویسان مطرح جهان هستند که آثار و گزارش‌هایشان، مخاطبان بسیاری داشته است: دیوید فارلی و دان جورج.

تنوع افرادی که برای این کتاب انتخاب شده‌اند به گونه‌ای است که مستقل از سلیقه و عقایدتان، ممکن است بعضی از آن‌ها یا بخش‌هایی از حرف‌هایشان را نپسندید. بالاخره سخت است که هم با رضا امیرخانی همراه شوید که از سفرنامهٔ‌ سیستان خود همراه با رهبر انقلاب اسلامی می‌‌گوید و دو فصل جلوتر دل به حرف‌های محمود زندمقدم بسپارید که از توجه محمدرضا پهلوی به سرمایه‌های انسانی کشور حرف می‌زند.

بگذریم که بین این دو هم، باید پای حرف‌های مهدی حجوانی بنشینید که معتقد است «اروپا قارهٔ خاصی است.» «آلمان، کاکُل اروپاست.» «آلمان در اروپا حرف اول را می‌زند.» و «مثلاً اگر برویم به یونان. این‌قدر نکته ندارد که آلمان دارد.» و شما با خودتان فکر می‌کنید که حالا این وسط چرا یونان را با این همه پشتوانهٔ تاریخی و اجتماعی مثال زد؟ و اصلاً مگر جز این است که هنر سفرنامه نویس به روایت‌گری قوی است و انتظار داریم که سفرنامه نویس حرفه‌ای بتواند از نقطه‌های گم‌شدهٔ دنیا هم روایتی جذاب خلق کند؟ اگر او در یونان چیزی ندیده، وقتی به بیابان برسد چه خواهد گفت؟

هارولد کونتز زمانی در یکی از ویراست‌های کتاب مدیریت خود – که اتفاقاً رویکرد بین‌المللی هم داشت و انتظار می‌رفت همهٔ ملل را به یک اندازه به رسمیت بشناسد – نوشته بود: مهاجرت دو نوع است. از آمریکا به کشورهای دیگر و از کشورهای دیگر به آمریکا. عملاً می‌شود گفت با این شکل تقسیم‌بندی، او همهٔ مهاجرت‌های دیگر، مثلاً از ایران به فرانسه یا از آلمان به انگلیس و مانند این‌ها را در ردیف جابه‌جایی گوجه و شغلم حساب کرده بود.

خلاصه این که آدم‌های این کتاب، بسیار متفاوتند و سطح فکر و درک‌شان از جهان و نوع نگاه‌شان هم – مثل آدم‌ها در هر جمع دیگری از آدمیان – بسیار با یکدیگر فرق دارد. اما این تنوع را نمی‌توان ایراد دید. اتفاقاً پذیرش تنوع‌ یکی از پایه‌های سفر است و انتظار می‌رود که علاقه‌مند به سفر، تنوع نگاه انسان‌ها و به تبع آن، تنوع نگاه سفرنامه‌نویسان را بپذیرد و دوست بدارد.

حجم فصل‌های مختلف هم بسیار متفاوت است. کافی است به این نکته توجه کنید که کتاب کمی بیش از دویست صفحه است و در این میان، پنجاه صفحه به منصور ضابطیان اختصاص یافته است. پس اگر نخواهید پای حرف او بنشینید، عملاً یک‌چهارم کتاب را از دست داده‌اید. کافی است با رضا امیرخانی هم میانه نداشته باشید تا پنجاه صفحهٔ دیگر هم از دست برود. پنج سفرنامه‌نویسِ دیگر، کمی شبیه مهمان‌هایی که دیر به ضیافت رسیده‌اند، خود را مچاله کرده و در هم فشرده نشسته‌اند تا در نیمهٔ دوم کتاب جا شوند و بتوانند دستی به سفره برسانند.

چند پاراگراف از کتاب چگونه می نویسم

آیا متمم این کتاب را توصیه می‌کند؟

اگر دنبال کتابی هستید که مراحل سفرنامه نویسی را در – مثلاً – هجده گام یا بیست‌و‌پنج گام توضیح دهد،‌ قطعاً چنین کتابی مناسب شما نیست. کتاب، صرفاً روایت تجربهٔ سفرنامه‌نویسان از زبان خودشان است و اتفاقاً تعارض‌ها و تناقض‌ها هم در نظرات‌شان زیاد است.

یکی می‌گوید یادداشت صوتی برمی‌دارد و این را موثرتر از نوشتن متن می‌داند، دیگری می‌گویند متن را موثرتر از صوت می‌داند و ضبط‌صوت، مزاحم کار است.

یکی می‌گوید باید همان شب یادداشت‌ها را نوشت و دیگری می‌گوید باید ‌زمان بگذرد تا موضوع در ذهن پخته شود و سپس روی کاغذ بیاید.

یکی می‌گوید باید جزئی‌ترین جزئیات را هم دقیق ثبت کرد و مستندنگاری کرد و دیگری می‌گوید هر جا حس کند به کلیت پیام لطمه نمی‌خورد، جزئیات را تغییر می‌دهد.

اما چنین تعارض‌هایی ایراد نیست. اتفاقاً همین تفاوت نگا‌ه‌ها فضایی برای فکر کردن و ارزیابی ایجاد می‌کند و اجازه نمی‌دهد شما به عنوان خواننده و مخاطب، منفعل بمانید و صرفاً‌ روخوانی کنید.

بنابراین این کتاب را می‌توان به تمام علاقه‌مندان سفرنامه‌خوانی و سفرنامه‌نویسی توصیه کرد.

یک ایراد بزرگ اخلاقی و حرفه‌ای هم در کتاب هست که البته اصلاح آن ساده و کم‌زحمت است و امیدواریم در چاپ‌های بعدی رفع شود. دو فصل از هفت فصل کتاب به سفرنامه‌نویسان غیرایرانی اختصاص دارد و ترجمه‌ای از مصاحبه‌های خارجی است.

یک مصاحبه حداقل سه رکن اصلی دارد: مصاحبه‌کننده، مصاحبه‌شونده، بستر انتشار. اما در متن کتاب هیچ اشاره‌ای به مصاحبه‌کننده و بستر انتشار نشده و به عبارت دیگر، منبع ذکر نشده است. فقط می‌بینید گفته شده: «راز یک سفرنامهٔ‌ خوب / دیوید فارلی» و «هنر سفرنویسی / دان جورج.» البته نام مترجمان آمده است.

جالب این‌جاست که عناوین مصاحبه‌ها عوض شده و ساختار متن‌ها هم اندکی تغییر کرده و به سادگی نمی‌توانید منبع اصلی را بیابید (مصاحبهٔ فارلی را Matt Kepnes انجام داده و از این‌جا برداشته‌اند و مصاحبهٔ دان جورج را Leslie Magraw انجام داده و از این‌جا برداشته‌اند).

این که هم ناشر اصلی و هم مصاحبه‌کنندهٔ اصلی را حذف کنیم و به آن‌ها اشاره نکنیم، حرفه‌ای نیست. و در مقیاس مشابه، با همین منطق و شیوه، اگر یک ناشر خارجی پنج فصل اول کتاب را به زبان انگلیسی ترجمه کرده و با حذف نام آقای کاظم رهبر و انتشارات کتاب خورشید، فقط نام سفرنامه‌نویس و مترجم انگلیسی را بیاورد، نمی‌توان از آن‌ها گله کرد. چرا که روش ناشر فارسی چنین بوده است.

البته خوش‌بختانه اخیراً ناشران ایرانی در این زمینه بیشتر دقت می‌کنند. و قاعدتاً نشر خورشید هم در چاپ‌های بعدی این نکته را اصلاح خواهند کرد.

به هر حال، ارائهٔ چنین اثری، کاری ارزشمند است و این تذکر هم، صرفاً به نیت بهبود است. وگرنه آثار بسیاری در کشور ما تولید و عرضه می‌شود که به جای یک یا دو ایراد، باید به زحمت یک یا دو نکتهٔ مفید در آن‌ها یافت.

خرید کتاب چگونه می نویسم (هفت روش از هفت سفرنامه نویس)

توضیح: لینک فوق متعلق به سایت طاقچه است و در این سایت، هم نسخه چاپی و هم نسخهٔ‌ الکترونیک کتاب برای خرید و دانلود عرضه شده. اما نسخهٔ دیجیتال، ePub نیست و صرفاً PDF است.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری چالش نوشتن به شما پیشنهاد می‌کند: