نقش هایی به یاد | گذری بر ادبیات خاطره نویسی

از مقدمه‌ی ناشر

شاه و شوالیه و نقاش و شاعر و آنارشیست و خداشناس در اغلب زندگی‌نگاره‌ها می‌شود دید که در وهله‌ی نخست انسانند حتی اگر گهگاه تأملات و الهامات و شطحیات بنویسند، و دل‌مشغولی‌های خیلی صریح و بدیهیِ خُرد و گاه آشوبنده دارند:

داستان‌نویسی در میان‌سالی از قیلوله‌ی عصرگاهی بیدار شده به تجربه‌های عشق جوانی می‌اندیشد و نگرانست که چشمانش تا آخر عمر خواهد دید یا نه؛ لغت‌شناسی از کار بی‌وقفه‌ی لغتنامه می‌نویسد که چه بارها که در شب از بستر برمی‌خاستم و پلیته برمی‌کردم و چیز می‌نوشتم تا لغات فارسی فراهم بیایند؛ شاهی صاحبقران از بیخوابیِ شبانه و بارانِ تا سحر و خوابی کوتاه تا صبح یادداشت کوچکی نوشته، روز بعد از کابوس و هراسِ مرگِ مفاجا می‌نویسد؛ نویسنده و سیاستمداری، پس از مرگِ همسر و فرزندان و کشته‌شدنِ یاران و هم‌رزمان و دوستی شفیق، شبی می‌نویسد پس من چرا باید گذشته را به یاد بیاورم؛ شاهزاده‌ای می‌خواهد، با نظر به سوءقضا و خطراتِ پیشِ رو، چیزی به جهتِ سبکیِ کار بنویسد و وصیت می‌کند چون اجل برسد راضی به حرکت نعش خود نیستم؛ موسیقی‌دانی جایی یاد می‌کند از فراموشیِ قرار ملاقاتش با دوشیزه‌ای نادر، چرا که دستخوشِ حجم صداهای اتاق پاییزی‌اش بوده و حالا این سمفونی خاطره‌ی فراق معشوقی تا ابد از دست رفته است؛ کوشنده‌ای مشروطه‌خواه در نامه‌ای می‌نالد که طهران کدام جانور است که در یک شب صدوبیست انجمن زایید؟ و می‌گوید سوی چشمانش در زوال است و می‌داند ولی که باید ایران را تا پنجاه سال در جلدِ سیاهِ خود شستشو داد تا قابلِ دباغی گردد؛ فیلسوفی از سرخوشی مخصوصش پس از چُرتی مختصر در عصری پاییزی می‌نویسد که اشیا در نشئگیِ سیالی سبُک به چشم می‌آمده‌اند؛ شاعری تمام در پیری و تحسّر و غُربتِ خانه‌ی تجریشش می‌نویسد من اُستادم برای مردن، من اُستادم که نفهمند چه چیز مرا خُرد کرده است؛ داستان‌گویی یادداشت می‌نویسد از نقل مکررِ دوست شاعرش در ماه‌های واپسینِ عمر که روی دست خودم مانده‌ام؛ دختری از رنگ طبیعی چهره و حالت معمولی جنازه‌ی دایی‌اش با سیگاری نصفه لای انگشت می‌نویسد که نمی‌دانست روزگاری نویسنده‌ای مشهور خواهد شد؛ اصلاً چرا این حرف‌ها را می‌نویسم؟ که چی؟ ذکر خیری پنهانی از آن بزرگوار رفته، یا شکایت از روزگار در این آخر شب، در این خلوت خاموشِ تاریک و دلگیر و باران یکنواخت؛ مثلاً نویسنده‌ای در شرح سرخوشیِ حاصل از تماشای چای دورنگ ساختنِ پدرش در عصرهای شیراز ناگهان به زبانِ شطح می‌نویسد: از دیدن پدرم که آسوده لم داده است و در سکوت راحت و وقارِ تنهایی‌اش انگار با همیم، از همیم، خوشی‌ای به من می‌رسید؛ یا جستارنویسی که عمری یادداشت روزانه نوشته، با شنیدنِ خبر مرگ دوست سالیانش، می‌نویسد یکشنبه است، دلم نمی‌خواست بیدار شود. دلم می‌خواست در خواب می‌مُردم. گناه کیست این توفان و گردبادی که به جان ما افتاده و جز ویرانی و پریشانی چیزی باقی نمی‌گذارد…

از فصل کتابچه‌ی نویسنده

سال ۱۹۲۳ است، یا آخرین سال حیات کافکا. او تصمیم گرفته از پراگ به برلین برود و با دورا دیامانت زندگی کند؛ دختری نوزده‌ساله از خانواده‌ای یهودی که زادگاهش، لهستان، را ترک کرده و در برلین به سر می‌برد. کافکا و دوستش معمولاً بعدازظهرها می‌روند پارک قدم می‌زنند. روزی دختر کوچکی را می‌بینند که به‌شدت گریه می‌کند.

کافکا ازش می‌پرسد چه شده و دخترک جواب می‌دهد عروسکش گم شده. آن وقت او فوراً داستانی خلق می‌کند تا توضیح بدهد چه اتفاقی افتاده. می‌گوید: عروسکت رفته سفر. دخترک می‌پرسد که از کجا می‌دانی؟ کافکا جواب می‌دهد، برای این‌که برای من نامه‌ای نوشته.

کودک ظاهراً باور نمی‌کند. می‌گوید نامه‌اش را داری؟ کافکا می‌گوید: نه، متأسفانه در خانه جاش گذاشتم، ولی فردا می‌آورمش. آن‌قدر مطمئن می‌گوید که دخترک مردد می‌ماند. ممکن است این مردِ مرموز حقیقت را گفته باشد؟

کافکا به خانه برمی‌گردد تا نامه را بنویسد. پشت میز می‌نشیند و دورا که هنگام نوشتن تماشایش می‌کند، می‌بیند که با همان جدیت و دقتی گرمِ کار است که هنگام نوشتن آثارش در او دیده است. خیال ندارد سر دخترک کلاه بگذارد. آن‌چه انجام می‌دهد کار ادبی واقعی است و تصمیم دارد نامه را به بهترین وجه بنویسد.

فرداش، دخترک منتظر آن‌هاست و کافکا نامه را برایش می‌خواند. عروسک در نامه‌اش گفته که حوصله‌اش سر رفته و راه افتاده تا دنیا را ببیند. هر جا برسد برایش نامه می‌نویسد.

این داستان تا دو هفته ادامه دارد و هر روز دخترک منتظر کافکا است و نامه‌ای از طرف عروسک. حسابی کار کافکا درآمده و این داستان باید جایی به پایان برسد. بالاخره کافکا به این نتیجه می‌رسد که عروسک بگوید ازدواج کرده و در خطِ آخر نامه هم از دوست قدیمی و عزیزش خداحافظی کند. هر چه شروع شود بالاخره روزی به پایان می‌رسد. در این دو هفته دخترک، سرانجام، به دوری عروسک عادت می‌کند و می‌پذیرد که او دیگر برنمی‌گردد.