هم پایانی در سیستم‌ها | برای رسیدن به مقصد تنها یک راه وجود ندارد

در بخشی از مجموعه درس‌های تفکر سیستمی در متمم به این موضوع پرداخته‌ایم که سیستم چیست و چرا باید تفکر سیستمی داشته باشیم.

این بحث اگرچه مهم است، اما صرفاً مقدمه‌ای بر اصل موضوع محسوب می‌شود. اصل درس تفکر سیستمی از این جا آغاز می‌شود که به این سوال پاسخ دهیم: «برای تقویت نگرش سیستمی چه بخش‌هایی از مدل ذهنی خود را تغییر دهم؟ چه اصول و قواعدی را باید بدانم و بپذیرم؟»

تا کنون در چند درس کوشیده‌ایم به این پرسش پاسخ دهیم و در ادامهٔ آن‌ها، این بار هم به یکی دیگر از ویژگی‌های تفکر سیستمی می‌پردازیم.

درسی که پیش روی شماست، یک کلمهٔ کلیدی دارد: «هم پایانی» یا «Equifinality.» کسانی مثل برتالانفی، راسل اکاف و جمشید قراچه‌داغی هر جا قرار بوده از ویژگی‌های اصلی سیستم‌ها صحبت کنند، به هم‌پایانی هم اشاره کرده‌اند.

هم پایانی یعنی چه؟

برتالانفی در کتاب خود با عنوان نظریه عمومی سیستم‌ها اصطلاح هم‌پایانی را به این شکل تعریف می‌کند: هم پایانی یعنی این که یک سیستم می‌تواند از «مسیرهای مختلف» و با «شرایط اولیهٔ متفاوت» به یک نتیجهٔ یکسان برسد.
بگذارید یک مثال ساده را مرور کنیم:

هم پایانی ممکن است ساده به نظر برسد. اما ما معمولاً ناخودآگاه به شکل دیگری فکر می‌کنیم و اگر مراقب نباشیم، هم‌پایانی را نادیده می‌گیریم.

مثلاً شاید دیده باشید که بعضی فعالان کوچینگ به محض این که بحث به رضایت در زندگی یا سبک زندگی می‌رسد، به سراغ تعادل در زندگی می‌روند و «چرخ تعادل در دست» می‌کوشند مخاطبان خود را قانع کنند که به همهٔ جنبه‌های زندگی وزن یکسانی بدهند. کسانی که چنین رویکردی دارند، عملاً اصل هم‌پایانی را نادیده می‌گیرند. آن‌ها معتقدند که اگر انسان، به عنوان یک سیستم، بخواهد به نقطهٔ مشخصی برسد (مثلاً: انسانِ راضی) باید حتماً مسیر مشخصی را طی کند.

بخش بزرگی از آن‌چه ما به عنوان دانش مدیریت می‌شناسیم، و نیز بسیاری از توصیه‌هایی که در روانشناسی و توسعه فردی می‌شنویم، تلویحاً این موضوع را پذیرفته‌اند که اگر می‌خواهید به یک نقطهٔ مشخص برسید، باید مسیر مشخصی را  طی کنید.

یا شاید دیده باشید که بعضی از افراد، به محض این که فردی را می‌بینند که رفتار خشن یا رفتار ضداجتماعی نشان می‌دهد، طی یک نطق طولانی ریشهٔ این رفتارها را به «تجربه‌های دوران کودکی» و «تربیت نامناسب» و «فرزند طلاق بودن» و مانند این‌ها ربط می‌دهند. به عبارت دیگر، آن‌ها معتقدند که اگر امروز یک سیستم به یک نقطه رسیده، قطعاً می‌توان دربارهٔ نقطهٔ شروع و شرایط اولیه‌اش اظهارنظر کرد.

بسیاری از کلیشه‌هایی که ما در مورد انسان‌ها می‌سازیم (مثل همین فرزند طلاق بودن یا تجربهٔ بی‌توجهی در کودکی) ناشی از این است که با اصل هم پایانی آشنا نیستیم یا آن را عمیقاً درک نکرده‌ایم.

آیا «هم‌پایانی» همیشه و همه‌‌جا وجود دارد؟

برتالانفی در قالب یک استدلال ریاضی توضیح می‌دهد که هم پایانی در سیستم‌های باز معنا پیدا می‌کند. اگر یک سیستم هیچ تعاملی با محیط خود نداشته و مرزهایش کاملاً بسته باشد، کاملاً در چارچوب یک مسیر خطی با رابطهٔ علّی شفاف قرار می‌گیرد. یعنی از همان ابتدا وقتی نقطهٔ شروع و شرایط اولیه‌اش را دیدید، می‌توانید بگویید چه مسیری طی می‌کند و به کجا می‌رسد.

اما در یک سیستم باز که با محیط خود تعامل دارد، این رفتار مکانیکی کمرنگ می‌شود و دیگر نمی‌توان از یک مسیر واحد سخن گفت.

چند مثال دیگر دربارهٔ اهمیت توجه به هم‌پایانی

اصطلاح هم‌پایانی را در طیف گسترده‌ای از کتاب‌ها و مقالات می‌بینید؛ حتی جاهایی که ممکن است منتظر دیدن آن نباشید:

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری تفکر سیستمی به شما پیشنهاد می‌کند: