چپ مغزی و راست مغزی | داستان نیمکره فعال مغز

احتمالاً شما هم بحث تفاوت‌های نیمکره چپ مغز و نیمکره راست مغز و همین‌طور داستانهای چپ‌ مغزی و راست مغزی را شنیده‌اید.

هر روز در مباحث استعدادیابی و شخصیت شناسی رایج در کلاس‌های روانشناسی عامه‌پسند، در برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی، و در سایت‌ها و اپلیکیشن‌ها با این سوال مواجه می‌شویم که «کدام نیمکره مغز شما بر بدن و رفتارتان غلبه دارد؟».

فهرست طولانی خصوصیات راست مغزها و چپ مغزها هم مشتریان خودش را دارد و کم نیستند کسانی که از شغل مناسب راست مغزها (یا چپ مغزها) حرف می‌زنند.

اگر کمی بدشانس بوده باشید، احتمالاً گرفتار تست های آنلاین راست مغز یا چپ مغز بودن هم شده‌اید و همین الان خودتان را یک «چپ مغز» یا «راست مغز» می‌دانید و چه بسا کسانی هم در ازاء دریافت پول و در قالب برگزاری کلاس، وعده داده باشند که هر دو نیمکره مغزتان را فعال می‌کنند.

تلخ است که بگوییم با وجود بازار بزرگی که بر سر این بازی‌ها شکل گرفته است، چپ مغزی و راست مغزی چندان علمی نیست و بیشتر از جنس شبه علم (Pseudoscience) است.

علاقه‌مندان «راست مغزی – چپ مغزی» چه می‌گویند؟

آن‌چه را به عنوان تئوری راست مغزی و چپ مغزی مطرح می‌شود می‌توان به دو بخش تقسیم کرد.

بخش نخست این‌که دو نیمکره مغز فعالیت‌های متفاوتی دارند. به این معنا که برخی فعالیت‌ها در نیمکره راست و برخی دیگر در نیمکره چپ انجام می‌شود. از این منظر می‌توان گفت مغز با برخی اندام‌های متقارن دیگر مثل ریه یا کلیه یا گوش تفاوت دارد. چون در آن‌جا ما با اندام‌هایی متقارن و متشابه روبه‌رو هستیم که کارکردشان بسیار شبیه است. اما در مغز چنین نیست و ما با اندامی مواجهیم که به رغم شکل ظاهری و کمابیش متقارن، کارکردهای متفاوتی را بر عهده‌ی نیمکره های چپ و راست خود گذاشته است.

دومین بخش از تئوری راست مغزی و چپ مغزی می‌گوید که در برخی افراد نیمکره چپ پرکارتر است و در برخی دیگر نیمکره راست. هر یک از انسان‌ها، بسته به این‌که کدام نیمکره مغز آنها فعال‌تر باشد، نوع خاصی از تفکر و کارکردهای مغزی را به انواع دیگر ترجیح می‌دهند.

معمولاً گفته می‌شود که چپ مغزها بیشتر منطقی بوده و روش‌های تحلیلی را برای استدلال ترجیح می‌دهند. نظم داشتن، رعایت قوانین و مقررات، هوش کلامی، علاقه‌مندی به برنامه ریزی، توجه به جزئیات و تسلط بهتر بر ریاضی از جمله مواردی است که به عنوان ویژگی های چپ مغزها فهرست می‌شود.

در مقابل راست مغزها را با ویژگی‌هایی نظیر کل‌نگر بودن، انجام هم‌زمان فعالیت‌های مختلف، خلاقیت، قدرت بالاتر در ارتباط غیرکلامی و توانایی ایده پردازی توصیف می‌‌کنند.

معمولاً کسانی که به تفاوت نیمکره راست و چپ مغز می‌پردازند و چپ مغزی و راست مغزی را تبلیغ می‌کنند، از راجر اسپری (Roger Sperry) هم نام می‌برند. کسی که درباره‌ی کارکرد نیمکره چپ و راست مغز کار کرده و به همین علت جایزه نوبل سال ۱۹۸۱ را از آن خود کرده است (+).

آیا راست مغزی و چپ مغزی یک مدل علمی است؟

راست مغزی و چپ مغزی هم مانند بسیاری از موضوعات دیگری که در گروه شبه علم قرار می‌گیرند، مسیر مشابهی را طی کرده است.

مردم و رسانه‌های عامه‌پسند، برخی از تحقیقات علمی را به شکل سطحی بررسی کرده و با به‌کارگیری واژه‌های آن‌ها، بزرگ‌نمایی یک یا چند جمله، پنهان کردن و نادیده گرفتن بخش‌های دیگر و در نهایت با افزودن چاشنی‌های جذاب عامه‌پسند (از جمله میل به طبقه‌بندی که بسیار برای انسان‌ها جذاب است) روایتی را ساخته‌اند که در عین نادرست بودن، ظاهری علمی دارد.

این‌که نیمکره های چپ و راست مغز کارهای متفاوتی انجام می‌دهند امروز کاملاً پذیرفته شده است. این پدیده را با نام Brain Lateralization می‌شناسند و در بسیاری از موجودات زنده مشاهده شده است (+/+).

به تعبیر جورج بوئری، در درخت تکامل تقریباً در همه‌ی موجودات پیچیده‌تر از کرم شب تاب تفاوت‌هایی بین نیمکره چپ و راست مغز وجود دارد. اما این تفاوت‌ها به معنای برتری یکی از دو نیمکره بر دیگری نیست (+).

نگاه متفاوت به دو نیمکره مغز زمانی جدی شد که شانزده نفر از بیماران راجر اسپری به او اجازه دادند تا ارتباط بین نیمکره چپ و راست آنها را قطع کند. تیم راجر اسپری پس از خروج آنها از بیمارستان، بیماران و رفتار و الگوی فعالیت ذهنی را مطالعه کردند.

خوشبختانه در تاریخ علم، معمولاً نتایج اولیه و ناپخته‌ی تحقیقات علمی به سرعت و سادگی راه خود را به جامعه باز نمی‌کنند. اما این بار بخت با دانشمندان یار نبود.

نیویورک تایمز در سال ۱۹۷۳ مقاله‌ای تحت عنوان «ما یا چپ مغز هستیم یا راست مغز» منتشر کرد که آن مقاله با این جملات آغاز می‌شد: «دو موجود کاملاً متفاوت در سر ما ساکن هستند. یکی مهارت کلامی و تحلیلی را خوب می‌فهمد و دیگری هنر را!»

 نشریه کسب و کار هاروارد (HBR) و Psychology Today دو سال در برابر داستان مقاومت کردند اما در نهایت در سال ۱۹۷۵ نخستین گزارش‌ها از این دست در آن‌ها هم منتشر شد. حتی مقالاتی منتشر شد که شغل مناسب راست مغزها چیست و بهتر است از چپ مغزها در چه شغل‌هایی استفاده شود.

جالب این جاست که طی چند دهه بزرگنمایی و کج‌فهمی این «کشف هیجان انگیز» حتی حرف‌های خود راجر اسپری در سال ۱۹۸۴ هم به فراموشی سپرده شد که می‌گفت:

مطالعه دانشگاه یوتا درباره چپ مغزی و راست مغزی

طی دهه‌های اخیر مطالعه‌های متعددی در زمینه‌ی چپ مغزی و راست مغزی انجام شده است. اما یکی از معتبرترین و شناخته‌شده‌ترین آن‌ها تحقیقی است که دانشگاه یوتا انجام داده است (+/+).

در این تحقیق، ۱۰۱۱ نفر در محدوده‌ی سنی ۷ تا ۲۹ سال، هیچ نشانه‌ی مشخصی در مورد ترجیح استفاده از «نیمکره چپ» یا «نیمکره راست» مشاهده نشد.

جف اندرسون که مدیریت این تحقیق را بر عهده داشته است گزارش می‌دهد:

البته شاید برخی بگویند که چپ مغزی و راست مغزی به عنوان یک استعاره هنوز می‌تواند به کار بیاید. مثلاً به سبکی که دنیل پینک در کتاب ذهن کامل نو این تعبیر را به کار می‌برد. وقتی می‌خواهیم کسی را تشویق کنیم که به منطق و تحلیل توجه بیشتری داشته باشد و جزئیات را بهتر ببیند، می‌توانیم بگوییم که سعی کن از نیمکره چپ مغزت بیشتر استفاده کنی. یا وقتی می‌خواهیم یک نفر شهود و کلان‌نگری را جدی‌تر بگیرد، می‌شود به او بگوییم که سعی کن نیمکره راست مغزت را به کار بگیری.

اما این تعبیر هم‌چنان یک خطر بزرگ دارد و آن این‌که مثلاً  وقتی می‌گوییم «دنیای آینده دنیای راست مغزهاست» واقعاً عده‌ای فکر کنن که جمعیت دنیا از نظر فیزیولوژیک به دو دسته قابل تقسیم است و قرار است یکی از این دو دسته، وارثان زمین و زمان باشند. 

شاید ادوارد دو بونو (کسی که ایده‌ی شش کلاه تفکر را مطرح کرد) در این کار هوشمندانه‌تر عمل کرده است. او شش الگوی تفکر را به شش کلاه تشبیه می‌کند و توضیح می‌دهد در هر لحظه می‌توانید به اراده‌ی خود یکی از این کلاه‌ها را بر سر خود بگذارید و از آن منظر به مسائل نگاه کنید.

ای کاش در هیاهوی چپ مغزی و راست مغزی هم کسی مثل دو بونو پیدا می‌شد و از تعبیر «کلاه چپ مغزی» و «کلاه راست مغزی» استفاده می‌کرد تا یادمان نرود ما صرفاً از یک «انتخاب» و «استعاره» حرف می‌زنیم، نه پدیده‌ای فیزیولوژیک.

در پایان باید این واقعیت تلخ را بپذیریم که به رغم همه‌ این بحث‌ها و نوشته‌های بسیاری که در رد ایده‌ی چپ مغزی و راست مغزی منتشر شده است، جذابیت و فریبندگی این تقسیم‌‌بندی در حدی است که باز هم نخواهید توانست بسیاری اطرافیان خود را به سادگی قانع کنید که با پرداختن به این موضوع، درگیر یک بازی بیهوده و بی‌نتیجه‌ی غیرعلمی شده‌اند (+/+/+).

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری خودشناسی به شما پیشنهاد می‌کند: