مزخرفات فارسی

گردن نازکِ زبان مادری

چند سال پیش، یکی از دوستان ادبیاتیِ روزنامه‌نگار خیلی عتاب‌آلود نوشت که زبان فارسی زبان مادری اوست، پس هر جور دلش بخواهد آن را می‌نویسد. جمله‌ای سرراست با استدلالی ظاهراً‌ کوبنده. اما درست مثل پدری خطاکار که فرزندش را با سیگار بسوزاند و بگوید: «فرزند خودم است هر جور دلم بخواهد با او رفتار می‌کنم.» همان‌قدر سرراست و همان‌قدر کوبنده.

نکته این است که زبان فارسی فقط زبان مادری او نیست، زبان مادری من و تو و ایشان و ما هم هست؛ میراثی هزارساله که خط آن در سیر تاریخ شکل گرفته و با فراز و نشیب با خط عربی آمیخته شده است. خط امروز ما، با همه شباهت ظاهری‌اش به عربی، خط هزار سالهٔ فارسی ماست با کاستی‌ها و آشفتگی‌هایی که باید هم در حفظ و هم در اصلاح آن بکوشیم.

ه کسره حق مسلم ماست

برایم پیام فرستاد که «چه آفتابه درخشانی!» پرسیدم: «مگه آفتابه گرفتید؟ از این آفتابه مسی‌های دکوری؟» جواب داد: «خاک تو سره بی‌ذوقت کنن، آفتابه چیه!» برایش یک عدد زبانِ دراز با چشمک فرستادم و نوشتم: «مجید دلبندم، خودت به جای آفتاب درخشان نوشتی آفتابه درخشان. در ضمن سر من هم تهش ه نداره.» جواب داد: «دسته بابات درد نکنه با این پسر بزرگ کردنش. اصلاً برو گم شو!» خیلی دوست داشتم همان لحظه بروم گم شوم، ولی طاقت نیاوردم و باز برایش نوشتم: «مگر بابای من دسته دارد؟» و چند تا چشم گرد و گشاد هم برایش فرستادم. جواب داد: «وای خدا، آخرش منم مثله خودت دیوونه می‌کنی!» فکر کردم دیگر وقتش است واقعاً بروم گم شوم، ولی مگر می‌شد همان طور که دارم می‌روم گم شوم، فکر نکنم به معنای مُثله و این که مگر مثله با مثلِ و مثه فرق ندارد؟ امان از این هکسره!

می‌گوییم صفحه مانیتور، ولی مانیتور خودش همان صفحه نمایش است.

می‌گوییم به وضوح آشکار است، انگار بعضی چیزها به وضوح پنهان‌اند.

بسیار می‌نویسیم «مانند» فلان «می‌ماند»، به جای این که بگوییم به فلان می‌ماند یا مانند فلان است.

مختلفِ گوناگونِ پرشمارِ متفاوت

حالا ببینیم چه کلمه‌های دیگری را وا می‌گذاریم و از روی تنبلی و عادت به جای همهٔ آن‌ها می‌نویسیم و می‌گوییم «مختلف»:

می‌گوییم «کشورهای مختلف»، ولی اگر منظورمان شمار کشورهاست، کم یا زیاد، می‌توانیم دقیق‌تر بگوییم «برخی کشورها» یا «بیشتر کشورها».

می‌نویسیم «دستگاههای مختلف موسیقی» به جای دستگاه‌های «گوناگون» موسیقی.

یا وقتی از چند کتاب یک نویسنده حرف می‌زنیم، به جای کتابهای «متعددِ» نویسنده باز هم می‌نویسیم کتابهای مختلفِ نویسنده.

یا وقتی شمار بسیار یک چیز مد نظرمان باشد، به جای «آثار پرشمار» باز هم می‌نویسیم «آثار مختلف».

وقتی هم که دربارهٔ روش‌های متفاوت حل یک مسئله حرف می‌زنیم باز می‌گوییم روش‌های «مختلفِ» حل یک مسئله.

کج‌دار و مریز

بیایید یک کار بامزه بکنیم. یک کاسه بردارید، آن را از آب پر کنید، بعد سرِ پا بایستید و کاسهٔ آب را آرام آرام کج کنید تا به جایی برسد که کاسه آشکارا کج باشد ولی آب نریزد.

قرار نیست شعبده‌بازی کنیم، آموزش صرفه‌جویی در آب هم نیست؛ فقط می‌خواهیم به حالتی برسیم که به آن می‌گویند «مدارا از سر ناچاری». همان که از قدیم در مَثَل به آن می‌گفتند «کج دار و مریز». محتشم کاشانی زیبا تصویر کرده این حالت دشوار را:

در نرم حکیمان زِ می شورانگیز / نی تابِ نشستن است و نی پای گریز

از بهر منِ تَنگ‌شراب ای ساقی / مینا به سرِ پیاله کج دار و مریز

بد حالتی است؛ قبول دارم چه در تعاملات فردی و چه اجتماعی و سیاسی، بسیار پیش می‌آید که چاره‌ای نمی‌ماند جز کج دار و مریز رفتار کردن. وقتی امکانِ گریز نیست از موقعیتی که آن را خوش نمی‌داریم و توان ستیز هم نداریم، بهترین راه همین مداراست تا عاقبت کاری از دستمان برآید و فرجی حاصل شود و گشایشی در کار آید. به قول مولانا:

ماییم و تویی و خانه خالی برخیز / هنگام ستیز نیست ای جان مستیز

چون آب و شراب با حریفان آمیز / چندان که رسم به جای کج دار و مریز

نکته این است که این «مریز» هیچ ربطی به مرض و مریض ندارد و همان امر به نریختن است. شاید در مواجهه با بیماریهای سخت هم رفتارمان باید «کج دار و مریز» باشد اما خودِ واژه «مریز» در این مثل، همان فعل امریِ «مریز» با «ز» است نه «مریض» با «ضاد».

غلت زدن در غلط

آوازهٔ سعید جلیلی در استفادهٔ افراطی از واژه «ظرفیت» خیلی زود به گوش همگان رسید.

وقتی واژه‌ای سر زبان‌ها و قلم‌ها می‌افتد و روزانه هزاران بار نوشته و دیده می‌شود، هر قدر هم که املای آن سخت باشد، صورت درست آن مثل یک عکس در ذهن می‌نشیند و موقع بارنوشتن آن، در واقع آن عکس است که بر کاغذ یا مانیتور ثبت می‌شود.

با این وصف و بعد از این همه ماجرا، روزنامه‌نگار و مترجمی نام‌آشنا یادداشت کوتاهش در مقایسهٔ وضع اجتماعی کشور با والیبال را با این جمله تمام کرد: «والیبال الگوی ضرفیتِ پیشرفت ماست.» یعنی ظرفیت را با ضاد نوشت. این غلط املایی را فقط می‌توان این‌گونه توجیه کرد که ذهن سیاسی نویسنده در برابر سعید جلیلی مقاومت مدنی از نوع املایی کرده است.

جیگر یا میانجیگر؟ 

همچنان که قاضی‌گری و لوطی‌گری و وحشی‌گری و لاابالی‌گری و صوفی‌گری را بدون «ی» به کار نبرده‌ایم و نمی‌بریم، پای میانجی هم اگر در میان باشد، خیلی راحت می‌گوییم «میانجی» و هرگز نگفته‌ایم و بعید است بگوییم «میانجی‌گر».

اما در تیترِ یکِ یکی از روزنامه‌ها، که «میانجی» و «گر» را به هم چسبانده بودند و نوشته بودند: «پادشاه عمان میانجیگر است»، حضرت پادشاه بیشتر از آن که میانجی بودنش به چشم بیاید، جیگر بودنش در این میان توی ذوق می‌زد. میانجی داریم و میانجی‌گری. میانجیگر را نگه داریم توی دلمان تا بعد.

این جانبه شاعره‌ای هستم فارسی‌زبانه

وام گیری واژه‌ها از دیگر زبان‌ها به خودی‌خود اصلاً مذموم نیست. آنچه در نگاه ادیبان ناخوشایند است و نادرست، استفاده از دستور زبان‌های دیگر در دستور زبان فارسی است. شاید بهتر باشد به برابری زنانِ مدیر و بانوانِ شاعر و این‌جانبانِ مؤنث با مردان مدیر و آقایان شاعر و این‌جانبان مذکر، دست‌کم در دستور زبان فارسی، احترام بگذاریم.