انواع منابع و طبقه بندی منابع اطلاعاتی | از منابع دست اول تا خروجی هوش مصنوعی مولد

اگر لازم باشد جایی در یک سخنرانی یا در اسلایدهای ارائه خود به جمعیت ایران اشاره کنید، جمعیت ایران را از کجا پیدا می‌کنید؟ سایت مرکز آمار؟ جستجو در گوگل؟ کتابی که دربارهٔ جمعیت‌شناسی ایران نوشته شده؟

برای پیدا کردن سال تولد و مرگ یک دانشمند یا نویسنده چه می‌کنید؟ ویکی پدیا را جستجو می‌کنید؟ کتاب زندگی‌نامه او را می‌خوانید؟ از جستجو در گوگل استفاده می‌کنید؟ از چت جی پی تی می‌پرسید؟

اگر بخواهید ارزش بازار یک شرکت را بدانید، از چه منبعی استفاده می‌کنید؟ جستجو در گوگل؟ دستیارهای هوشمند دیجیتال؟ سایت‌های تخصصی مالی مثل MarketWatch؟ سایت‌های آماری عمومی مثل statista؟

برای پیدا کردن چند نمونه کارآفرین ایرانی که از ایران مهاجرت کرده‌اند از چه منبعی استفاده می‌کنید؟ جستجو در گوگل؟

اگر بخواهید موضع رسمی مسئولان کشور دربارهٔ مسائل روز را بدانید، به کجا مراجعه می‌کنید؟ ویدئوی صحبت‌هایشان را جستجو می‌کنید؟‌ به سایت‌های خبری سر می‌زنید؟ خبرگزاری‌ها را بررسی می‌کنید؟ چند اکانت مشخص در شبکه های اجتماعی را بررسی می‌کنید؟ یا ترجیح می‌دهید نوشته‌ای از یک تحلیل‌گر پیدا کنید که رئوس مطالب و منتخب نکات مطرح شده را برایتان نقل کند؟

در این درس درباره انواع منابع اطلاعاتی و طبقه بندی منابع صحبت می‌کنیم.

طبقه بندی منابع چه اهمیتی دارد؟

ما مدام مجبوریم برای یافتن پاسخ پرسش‌های خود به سراغ منابع اطلاعاتی برویم و پاسخ خود را جستجو کنیم. روزنامه‌ها، خبرگزاری‌ها و رسانه‌های رسمی، پایگاه‌های داده تخصصی، سایت‌های خبری و تخصصی، کتاب‌ها، مقالات، جستارها، پادکست‌ها، ویکی‌ها (از جمله ویکی پدیا)، ویدئو‌ها و صداهای ضبط شده از کلاس‌های درس، شبکه های اجتماعی، خبرنامه‌های دیجیتالی کسب و کارها، فیلم‌ها، وبلاگ‌ها، لغت‌نامه‌ها، دائره‌المعارف‌های آنلاین و کاغذی، جستجو در گوگل و پرسیدن از هوش مصنوعی مولد (چت جی پی تی، جمینای و …) از جمله منابع اطلاعاتی هستند که ما از آن‌ها استفاده می‌کنیم.

هدف این جستجوها یکسان نیست. مثلاً گاهی صرفاً برای کنجکاوی شخصی جستجو می‌کنیم. گاهی در پی اطلاعات مربوط به سلامتی و درمان هستیم. بعضی اوقات می‌خواهیم از داده‌هایی که به دست می‌آوریم برای سخنرانی یا اسلایدسازی استفاده کنیم. گاهی هدف‌مان طراحی یک دوره آموزشی است. در برخی مواقع در پی امکان‌سنجی یک فعالیت اقتصادی یا نوشتن طرح کسب و کار هستیم. هم‌چنین ممکن است در پی تألیف کتاب یا انجام یک پژوهش علمی باشیم.

طبیعتاً همهٔ این موضوعات به یک اندازه اهمیت ندارند و ما هم هنگام جستجو برای همهٔ آن‌ها به یک اندازه وسواس به خرج نمی‌دهیم.

اگر با طبقه بندی منابع آشنا باشیم،‌ راحت‌تر می‌توانیم تصمیم بگیریم که برای هر کار و یافتن پاسخ هر پرسش، به سراغ کدام منابع برویم و به چه منابعی اعتماد کنیم.

انواع منابع اطلاعاتی

منابع اطلاعاتی به شکل‌های مختلفی دسته‌بندی شده‌اند. هیچ‌یک از این دسته‌بندی‌ها هم یک مرز کاملاً شفاف ایجاد نمی‌کنند. یعنی ممکن است مواردی پیدا شود که شما آن را یک منبع اطلاعاتی دست اول بدانید. اما فرد دیگری همان منبع را دست دوم تلقی کند.

با این حال، هم‌چنان تقسیم بندی منابع اطلاعاتی بسیار مفید است و باعث می‌شود دقت شما در گردآوری اطلاعات، جمع‌بندی و تحلیل افزایش پیدا کند.

قدیمی‌ترین‌ دسته بندی، دوبخشی بوده است: منابع دست اول و منابع دست دوم. بعدها این دسته‌بندی کامل‌تر شد و منابع دست سوم (یا درجه سه) هم اضافه شدند.

در سال‌های اخیر با رواج یافتن هوش مصنوعی مولد (generative AI) و تقویت مدلهای زبانی بزرگ، این سیستم‌ها هم به منبعی برای مراجعه تبدیل شده‌اند. Chat GPT، اما آن‌ها را نمی‌توان در هیچ‌یک از سه دستهٔ قبل قرار داد. چون هیچ فرد یا سازمان مشخصی آن‌ها را تولید نکرده است (شرکت‌های هوش مصنوعی هم طبیعتاً خود را «تولیدکنندهٔ» این متن‌ها نمی‌‌دانند و مسئولیت خروجی آن‌ها را نمی‌پذیرند).

برای خروجی سیستمهای هوش مصنوعی، نام‌ها و توصیف‌های متنوعی وجود دارد. ما در این‌جا با توجه به موضوع بحث‌مان و به سبک زبان‌شناس برجسته خانم امیلی بندر (Emily Bender)، از اصطلاح «منابع ساختگی» یا «متن‌ سنتز شده» یا «synthetic text» استفاده می‌کنیم (+). سرویس‌های زیر نمونه‌هایی از منابع دست چهارم محسوب می‌شوند:

• ChatGPT از شرکت OpenAI
• Gemini از شرکت گوگل
• Claude از شرکت Anthropic
• Jasper AI از شرکت Jasper

در ادامه به شرح بیشتر هر یک از این چهار نوع منبع می‌پردازیم.

منابع اطلاعاتی دست اول

منابع اطلاعاتی دست اول یا منابع اولیه (primary sources of information) همان‌طور که از نام‌شان مشخص است، منابع دست اولی هستند که اطلاعات را به صورت مستقیم و بی‌واسطه در اختیار ما قرار می‌دهند. به عبارت دیگر، منابع دست اول، اصیل‌ترین منابع در دسترس ما هستند.

یک مثال رایج از منبع اطلاعاتی دست اول، کسانی هستند که در محل یک حادثه حاضر بوده‌اند. اصطلاح «شاهد عینی» که در رسانه‌ها می‌شنویم، به همین نکته اشاره دارد (عین یعنی چشم و شاهد عینی، یعنی کسی که با چشم خودش دیده است).

چه معیاری یک منبع را به منبع دست اول تبدیل می‌کند؟

گفتیم که همهٔ موارد فوق، لزوماً منبع دست اول نیستند و بسته به موضوع و نیز زاویهٔ نگاه شما «ممکن است» دست اول محسوب شوند. مثال‌های زیر این موضوع را شفاف‌تر می‌‌کنند:

منابع اطلاعاتی ثانویه

منابع اطلاعاتی دست دوم یا منابع ثانویه (secondary sources) منابعی هستند که اطلاعات را از منابع دست اول گرفته و با دسته‌بندی، مقایسه، ارزیابی و جمع‌بندی و نیز احیاناً با افزودن تحلیل و تفسیر در اختیار مخاطب قرار می‌دهند. منابع ثانویه بخش بزرگی از خوراک اطلاعاتی ما را به خود اختصاص می‌دهند.

منابع اطلاعاتی ثانویه باید «اعتبار» داشته باشند

به این نکتهٔ مهم توجه کنید. هر منبعی که منابع اولیه را گردآوری یا گزارش می‌کند، منبع ثانویه محسوب نمی‌شود. منابع ثانویه باید اعتبار داشته باشند و بر روش استفاده از منابع اولیه مسلط باشند. این موضوع، خصوصاً در کارهای پژوهشی، خبری و تحلیلی که نتیجهٔ آن‌ها حساس است،‌ اهمیت دوچندان پیدا می‌کند.

منابع اطلاعاتی سطح سوم

منابع اطلاعاتی سطح چهارم | هوش مصنوعی مولد

در شرایطی که بسیاری از کتابهای دانشگاهی و مراجع آموزش تحقیق و پژوهش، منابع را به دو یا سه دسته تقسیم می‌کنند و اغلب آن‌ها هنوز گوگل را هم به عنوان یک منبع لایهٔ سه به رسمیت نمی‌شناسند، منبع دیگری به منابع جستجوی اطلاعات اضافه شده که می‌شود آن را منبع سطح چهار نامید.

احتمالاً به سبک و سیاق سه منبع قبل باید اصطلاح Quaternary Information Sources را هم برای آن به کار برد: هوش مصنوعی مولد یا Generative AI که بر پایهٔ مدل های زبانی بزرگ یا LLM کار می‌کند و در پاسخ به سوال‌ها و پرامپت‌های مخاطب، متن‌هایی ارائه می‌دهد که جمله‌بندی‌های آن کاملاً شبیه انسان است.

بپسندیم یا نه، علاوه بر مردم عادی، دانشجویان و پژوهشگران هم سراغ این ابزارها می‌روند و گاهی به روش درست و گاهی به روش نادرست از آن استفاده می‌کنند.

در این‌جا قرار نیست تحلیلی کامل درباره نقاط قوت و ضعف مدلهای زبانی انجام دهیم. به‌ویژه این که می‌دانیم چنین بحثی می‌تواند موضوع چند جلد کتاب باشد (و واقعاً هم کتابهای بسیاری در نقد و تحسین و ارزیابی مدل‌های زبانی نوشته شده‌اند). ما در این‌جا صرفاً در حد موضوع همین درس، یعنی طبقه‌بندی منابع اطلاعاتی، به هوش مصنوعی مولد می‌پردازیم:

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مهارت یادگیری به شما پیشنهاد می‌کند: