رفتارهای غیرمنتظرهٔ سیستم‌ها | وقتی سیستم در برابر سیاست‌گذار مقاومت می‌کند

در درس‌های گذشته هم گفتیم که وقتی از تفکر سیستمی حرف می‌زنیم، انتظار شما این است که با مولفه‌های اصلی این تفکر آشنا شوید. به عبارت دیگر، باید بداند که کدام شیوه از فکر کردن، شما را به نگاه سیستمی نزدیک‌تر می‌کند. و یا به زبان دیگر، اگر می‌خواهید به یک متفکر سیستمی تبدیل شوید، نگاه‌تان باید چه تفاوتی با دیگران داشته باشد؟ بسیاری از درس‌های تفکر سیستمی در پاسخ به این سوال نوشته شده‌اند.

اگر کتاب‌ها و مقالات مرجع حوزهٔ تفکر سیستمی را مرور کنید، به نتیجه می‌رسید که یکی از وجوه مشترک صحبت‌های صاحب‌نظران این است که «سیستم‌ها رفتارهای ضدشهود دارند.»

دنلا مدوز در کتاب تفکر سیستمی خود به این بحث اشاره می‌کند. قراچه‌داغی هم در کتاب تفکر سیستمی (مدیریت پیچیدگی و آشوب) تأکید می‌کند که رفتارهای ضدشهود، یکی از ویژگی‌های اصلی سیستم‌هاست. فارستر هم، که از نظریه‌پردازان مطرح سیستم‌ها محسوب می‌شود، نیم قرن پیش مقاله‌ای نوشت و در آن توضیح داد که سیستم‌های اجتماعی بر خلاف شهود ما رفتار می‌کنند (+).

وقتی می‌بینیم بسیاری از صاحب‌نظران این حوزه، مدام تأکید می‌کنند و اخطار می‌دهند که «مراقب باشید! سیستم‌ها آن‌جور که شما می‌خواهید و فکر می‌کنید، رفتار نمی‌کنند!» متوجه می‌شویم که این یکی از اصولی است که یک متفکر سیستمی باید بداند و ظاهراً افراد بسیاری آن را نمی‌دانند و جدی نمی‌گیرند.

در این درس، ابتدا کمی دربارهٔ اصطلاح «ضدشهود» حرف می‌زنیم. سپس به این موضوع می‌پردازیم که به چه رفتارهایی در سیستم‌ها ضدشهود می‌گویند. در ادامه به این سوال پاسخ می‌دهیم که چرا سیستم‌ها بر خلاف شهود ما رفتار می‌کنند؟

این درس صرفاً یک مقدمه است و قرار است شما را با ابعاد مختلف این اصطلاح آشنا کند. پس از این که با اصول این بحث آشنا شدید، در درس‌های دیگر، مثال‌ها و نمونه‌‌های بیشتری را بررسی خواهیم کرد.

منظور از رفتار ضدشهود چیست؟

به نظر شما، اگر بنزین گران شود، مصرف بنزین در کشور چه تغییری می‌کند؟ شهود اولیهٔ ما می‌گوید که احتمالاً مصرف کاهش پیدا خواهد کرد.

اگر نهادی مسئول مراقب از زبان فارسی شود و هر کس که در نوشته یا گفتار خود از واژگان انگلیسی استفاده کرد، جریمه شده یا تنبیه شود، سهم واژگان انگلیسی در گفتگوهای ما چه تغییری خواهد کرد؟ در نگاه اول به نظر می‌رسد که این واژه‌ها کم خواهند شد.

اگر به مردم وام‌های کوچکی تحت عنوان وام‌های زودبازده کارآفرینی داده شود، ایجاد اشتغال در کشور چه تغییری خواهد کرد؟ باز هم در نگاه اول انتظار می‌رود که شغل‌های بیشتری ایجاد شود.

اگر شرکت‌های دانش‌بنیان تشویق شده و وام‌ها و مزایای متعدد به آن‌ها اختصاص داده شود، حجم اقتصاد دانش‌بنیان چه تغییری خواهد کرد؟ شهود اولیه می‌گوید که این بخش از اقتصاد کشورمان رشد خواهد کرد.

حالا فرض کنید (فقط می‌گوییم فرض کنید) این سیاست‌ها را اجرا کرده‌اید و نتیجه‌ای به دست آمده که با شهود اولیه‌تان تفاوت داشته است. بنزین را گران کرده‌اید و مدتی مصرف کاهش پیدا کرده، اما دوباره افزایش یافته و از سطح اولیه هم فراتر رفته است. وام‌های کارآفرینی داده‌اید و مدتی تعداد بنگاه‌ها افزایش یافته و نرخ ثبت کارگاه‌های تازه در کشور بیشتر شده است. اما مدتی گذشته و تغییر محسوسی در حوزهٔ اشتغال ایجاد نمی‌شود. از شرکت‌های دانش‌بنیان حمایت شده و در یک یا دو سال اول، جهشی در اقتصاد دانش‌بنیان ایجاد شده است. اما پس از مدتی می‌بینیم این بخش کمرنگ شده یا حتی کوچک شده است.

در همهٔ این سناریوهای فرضی، انتظاراتی داشته‌ایم که کاملاً منطقی به نظر می‌آمده و شهود ما می‌گفته که اتفاق مشخصی می‌افتد. اما در عمل شاهد نتایج متفاوتی بوده‌ایم. به این نوع رفتار در سیستم‌ها، «رفتارهای غیرمنتظره» یا «رفتارهای ضدشهود» یا «Counterintuitive» می‌گویند.

تا این‌جا فقط دربارهٔ معنای این اصطلاح زدیم. در ادامه دربارهٔ مفهوم سیستمی این اصطلاح صحبت خواهیم کرد.

مصداق رفتارهای ضدشهود در سیستم‌ها فراوان است

حدود نیم قرن پیش، جی‌. دبلیو. فارستر مقاله‌ای با عنوان «رفتارهای ضدشهود در سیستم‌های اجتماعی» منتشر کرد (+). او در این مقاله قانون‌گذاران آمریکایی را تشویق کرد از شبیه‌سازی‌های کامپیوتری استفاده کنند. لحن نوشتهٔ فارستر، در مقایسه با آن‌چه از یک مقالهٔ علمی انتظار می‌رود، تند است.

فارستر قانون‌گذاران را خطاب قرار می‌دهد و می‌گوید: وقتی قانون می‌گذارید، حدس می‌زنید هر یک از قوانین‌تان در طیفی از «کم‌اثر تا پراثر» روی مشکلات تأثیر مثبت بگذارند. برخی از آن‌ها مشکلات را اندکی کمتر کنند و برخی دیگر، بخش بزرگی از مشکل را از بین ببرند. اما در عمل، قوانین‌تان در طیف منفی عمل می‌کنند: بعضی از آن‌ها مشکل را کمی بدتر می‌‌کنند و برخی دیگر، مشکلات را خیلی بدتر می‌کنند. چرا چنین می‌شود؟

فارستر، متولد ۱۹۱۸ و درگذشتهٔ ۲۰۱۶ (منبع عکس)

او در همین مقاله، توضیح می‌دهد که وقتی می‌خواهیم یک فضاپیما را به ماه بفرستیم، این کار را بی‌مقدمه انجام نمی‌دهیم. ابتدا نمونه‌های اولیه می‌سازیم و تست می‌کنیم. هم‌چنین از نرم‌افزارهای شبیه‌سازی استفاده می‌کنیم تا مطمئن شویم فضاپیما مسیر درستی را طی می‌کند. حتی یک شرکت تولیدکنندهٔ کامپیوتر یا لوازم خانگی هم، ابتدا شبیه‌سازی و تست آزمایشگاهی انجام می‌دهد. بعد به سراغ تولید می‌رود.

ما که می‌دانیم جامعه پیچیده‌تر از یک فضاپیماست و پیش‌بینی اثرات یک قانون، دشوارتر از محاسبهٔ مسیر یک سفر فضایی است. پس چرا قانون‌گذاران، صرفاً با بحث و گفتگو، بدون هرگونه شبیه‌سازی و تحلیل دقیق، حاضر می‌شوند قوانینی وضع کنند که بعداً نتیجه‌هایی نامطلوب دارند؟

فارستر به طور خاص، قانون‌گذاران آمریکایی را در زمینهٔ قوانین توسعه شهری، مدیریت آلاینده‌ها، مدیریت جمعیت، صنعتی‌سازی، مدیریت و تأمین غذا و استفاده از منابع طبیعی به باد انتقاد می‌گیرد. نقدهای فارستر، خارج از فضای این درس ماست و می‌تواند موضوع درسی جداگانه باشد. اما نکتهٔ مهم این است که در این مقاله، فارستر این بحث را باز کرد که مسیر تکاملی مغز ما، برای «درک سیستم‌های اجتماعی» و اساساً «سیستم‌های پیچیده با اعضای زیاد» مناسب نبوده است. ما امروز سیستم‌های پیچیده‌ای می‌سازیم که گاهی خودمان جزء کوچکی از آن‌ها هستیم. مغز ما نمی‌تواند این سیستم‌ها را که پر از مسیرهای بازخورد غیرخطی هستند، به سادگی بفهمد و تحلیل کند.

بحث رفتارهای ضدشهود، بحث گسترده‌ای است که بیشتر به آن می‌پردازیم و درس‌های متعددی را به آن اختصاص می‌دهیم. درس‌ اثر مار کبری و نیز درس جنگ با گنجشک‌ها نمونه‌‌هایی از رفتارهای ضدشهود سیستم‌ها را به ما نشان می‌دهند.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری تفکر سیستمی به شما پیشنهاد می‌کند: