تفکر سیستمی به زبان ساده

چند سال پیش، بهداد به خاطر مشکلات زندگی، اضطراب فراوانی را تجربه می‌کرد. یکی از دوستانش، سیگاری بود و به او پیشنهاد کرد برای کاهش اضطراب سیگار بکشد. روزهای اول، سیگار اضطراب او را کاهش می‌داد. اما پس از مدتی، بدنش به سیگار عادت کرد. حالا وقتی سیگار نمی‌کشید، اضطراب و تنش اضافه هم تجربه می‌کرد. سیگار که زمانی راه‌حل به نظر می‌رسید، اکنون به مسئله‌های قبلی بهداد اضافه شده بود.

حدود ده سال قبل، مشخص شد که در انبار یک کارخانه دزدی می‌شود. مدیران کارخانه به انباردار مشکوک بودند. اما تغییر انباردار هم مسئله را حل نکرد. تعداد انباردارها را در هر شیفت به سه نفر افزایش دادند تا دزدی سخت‌تر شود. دزدی‌ها مدتی کم شد اما دوباره ادامه یافت. انباردارهای بیشتر استخدام کردند. باز هم همین شد. کاهش موقت و افزایش مجدد. کانکس نگهبانی جدیدی در بیرون انبار گذاشتند تا مواظب انباردارها باشند. مدتی دزدی کم شد و بعد باز افزایش پیدا کرد. اضافه شدن نگهبان‌ها، فقط حجم دزدی را زیاد می‌کرد. چون حالا باید افراد بیشتری حق‌السکوت می‌گرفتند.

هزینهٔ تأمین مسکن، چه خرید و چه اجاره، افزایش یافته است. دولت ریشهٔ مسئله را در عرضهٔ مسکن می‌بیند. مسکن‌های ارزان در اطراف شهرهای بزرگ ساخته می‌شود. مردم از شهرهای کوچک‌تر به شهرهای بزرگ‌تر مهاجرت می‌کنند و در این خانه‌ها مستقر می‌شوند. دولت قوانینی وضع می‌کند که مالکان، باید ساکنان خود شهر باشند. مردم خانهٔ ارزان می‌خرند و آن را به مهاجران اجاره می‌دهند و خود آن اجاره را روی درآمدشان می‌گذارند و جایی در شهر کرایه می‌کنند. جمعیت شهر در نهایت افزایش می‌یابد و با جابه‌جایی تدریجی از شهرک‌های حاشیه‌ای به شهر، تقاضا برای مسکن هم بیشتر می‌شود و همه چیز مثل چند سال قبل است: هزینه‌های بالا و کیفیت نامناسب زندگی. طی این مدت، فقط بخشی از منابع عمومی هرز رفته است.

مثال از این دست فراوان است. هدف‌هایی تعیین می‌کنیم و مسیری انتخاب می‌کنیم که به نظر می‌رسد ما را به هدف‌مان می‌رساند. ابتدا هم همین است. اما به تدریج متوجه می‌شویم که فاصله‌مان از هدف، دورتر و دورتر شده است. مشکلی می‌بینیم و راه‌‌حلی انتخاب می‌کنیم که به نظر می‌رسد باید مشکل را حل کند. اوایل هم واقعاً چنین می‌شود. اما پس از مدتی می‌بینیم مشکل قبلی به شکل بزرگ‌تری پدیدار شده، یا اگر هم حل شده، مشکل جدی‌تری در جای دیگری به وجود آمده است. تفکر سیستمی علمی است که به ما کمک می‌کند کمتر اشتباه کرده، هزینهٔ کمتری برای راه‌حل‌های مشکل‌آفرین پرداخت کنیم.

در این درس می‌خواهیم به شکل ساده و مختصر به این چهار موضوع بپردازیم:

• منظور از سیستم چیست؟ چرا می‌گویند تفکر سیستمی؟
• از کجا متوجه شویم که فهم سیستمی ما ضعیف است؟
• تفکر سیستمی چه ویژگی‌هایی دارد؟
• آیا تفکر سیستمی صرفاً مختص مدیران و سیاست‌گذاران است؟

باز هم تأکید می‌کنیم که این درس، به زبان ساده است و توضیحات دقیق‌تر، علمی‌تر و مستندتر دربارهٔ این موضوعات و جنبه‌های دیگرِ «تفکر سیستمی» را در مجموعه درس‌های آموزش تفکر سیستمی می‌خوانید.

منظور از سیستم چیست؟ چرا می‌گویند تفکر سیستمی؟

برای این که بهتر متوجه بشویم سیستم چیست و تفکر سیستمی به چه معناست، خوب است از جایی شروع کنیم که هنوز سیستم وجود ندارد.

فردی را تصور کنید که در بیابان قدم می‌زند و سنگ کوچکی را پیش پای خود می‌بیند. برای سرگرمی، لگدی به سنگ می‌زند و سنگ چند متر آن‌طرف‌تر بر زمین می‌افتد. همه چیز تمام شد. بیابان در وضعیت تازه‌ای قرار گرفته که با وضعیت قبل، فقط جای یک سنگ در آن فرق دارد و احتمالاً تا روزی که زمین و زمینیان هستند، هیچ کس متوجه این تغییر نمی‌شود.

حالا فرد دیگری را تصور کنید که در شهر قدم می‌زند. او هم سنگ کوچکی پیش پای خود می‌بیند. و او هم برای سرگرمی به سنگ لگد می‌زند. در ذهن خود بازی ساده‌ای تعریف کرده و می‌خواهد پایهٔ تیر چراغ برق را هدف بگیرد. اما اندکی در هدف‌گیری اشتباه می‌کند و سنگ به خودرویی می‌خورد که همان نزدیکی پارک شده است. کسی در آن نزدیکی او را می‌بیند و می‌گوید من دیدم که شما به آن ماشین سنگ زدید. نامه‌ای روی ماشین بگذارید و عذرخواهی کنید. لگدزنندهٔ قصهٔ ما، مقاومت می‌کند و می‌گوید به تو ربطی ندارد.

داستان دوم را هر چقدر بخواهید می‌توانید طولانی کنید و در ذهن خود سناریو بسازید. مثلاً ممکن است مالک خودرو در این بین برسد و درگیری فیزیکی ایجاد شود. حتی ممکن است فردی زخمی شود و به بیمارستان برود. یا اگر این سطح از خشونت را نمی‌پسندید، ماجرا به خوشی ختم می‌شود و دو طرف توافق می‌کنند که خسارتی پرداخت شود. تأمین پول برای پرداخت خسارت می‌تواند ماجرای تازه‌ای باشد. مثلاً باید فعلاً پول را از کسی قرض بگیرد و …

واضح است که در داستان دوم، اغراق شده‌ است. لزوماً یک لگد، جریانی تا این حد طولانی از وقایع ایجاد نمی‌کند. اما از سوی دیگر، احتمال وقوع چنین مشکلاتی هم کم نیست. همه می‌دانیم که گاهی یک ترمز شدید در خیابان، به درگیری لفظی و فیزیکی و حتی مرگ کشیده شده است.

اما فعلاً قرار نیست درگیر جزئیات شویم. مهم این است که این واقعیت بدیهی را بپذیریم که لگد زدن به سنگی در بیابان خلوت، از لگد زدن به همان سنگ در شهری شلوغ، بی‌دردسرتر است و خطرات و تبعات کمتری دارد.

زندگی در دنیای امروزه، سرشار از درهم‌تنیدگی است. به زبان ساده می‌توان گفت: انگار همه چیز در هم گره خورده است.

تصمیمی در حوزهٔ اقتصاد، چالشی در زمینهٔ فرهنگ ایجاد می‌کند و اقدامی در حوزهٔ فرهنگ روی قیمت انرژی تأثیر می‌گذارد. کارخانه‌ای در شرق دور تأسیس می‌شود. اما گازهای تولیدی آن در جوّ می‌ماند و اثر گلخانه‌ای را همهٔ نقاط زمین شدت می‌بخشد. مردم کشوری مالیات می‌دهند و آن کشور در ائتلافی نظامی در نقطهٔ دیگری از جهان، شرکت می‌کند.

 سیستم دقیقاً همین است. سیستم یعنی ارتباطات درهم‌تنیده و تو-در-تو. یعنی اجزای متعددی که همه به یکدیگر وصل هستند و تغییر در هر کدام روی دیگری تأثیر می‌گذارد. حتی ممکن است اقدام امروز، سلسله‌ای از تغییرات را رقم بزند و در نهایت، اثرش – مثبت یا منفی – پس از مدت‌ها به اقدام‌کننده بازگردد و این مسیر آن‌قدر مبهم و پیچیده باشد که فرد یا سازمان، نتواند تشخیص دهد که تبعات اقدام خود را تجربه می‌کند.

آیا تفکر سیستمی صرفاً مربوط به مدیران و سیاست‌گذاران است؟

قطعاً نه. تفکر سیستمی می‌تواند در محیط خانواده، پرورش فرزندان، برنامه‌ریزی برای توسعهٔ فردی، مذاکره، رابطهٔ عاطفی و ده‌ها حوزهٔ ریز و درشت دیگر به کار بیاید.

با این حال، معمولاً بهترین مثال‌ها برای یادگیری تفکر سیستمی، سیستم‌های مدیریتی و مسائل مربوط به جامعه و سیاست‌گذاری هستند. چون مقیاس این سیستم‌ها بزرگ است و راحت‌تر به چشم می‌آیند، و نیز این که تجربهٔ مشترک بسیاری از ما محسوب می‌شوند، آن‌ها را می‌توان نقطهٔ شروع یادگیری تفکر سیستمی دانست.

اما همواره باید به خاطر داشته باشید که تقریباً هر چیزی در دنیای امروز، در قلمرو سیستم‌هاست. از کیسهٔ پلاستیک و باتری موبایلی که دور می‌اندازیم، تا تصمیم‌هایی که برای سرمایه‌گذاری می‌گیریم و تا قوانینی که سیاستمداران برای کشورها وضع و اعمال می‌کنند.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری تفکر سیستمی به شما پیشنهاد می‌کند: