کتاب اخلاق نوشتن | حسین معصومی همدانی

نشریات تخصصی یکی از بخش‌های مهم در فضای علمی و فرهنگی هر کشور هستند و بستر مناسبی برای تبادل و تضارب آراء صاحب‌نظران و نیز بهره‌بردن دانشجویان و پژوهشگران از نظرات بزرگان و متخصصان فراهم می‌آورند.

بسیاری از مقالاتی که در نشریات تخصصی منتشر می‌شوند، برای مخاطب عام جذاب و یا قابل‌فهم نیستند و این کاملاً‌ طبیعی است. از تبعات این ویژگی طبیعی هم این است که بسیاری از ما – جز در حوزهٔ تخصص خود – به سراغ نشریات تخصصی نمی‌رویم. نتیجهٔ حسرت‌برانگیز در این میان این است که گاهی مقالاتی که می‌توانند در فضای عمومی‌تر هم خوانده شوند و برای مخاطب غیرمتخصص هم مفید هستند، مهجور، ناخوانده و ناشنیده باقی می‌مانند.

تنها راه گریز از این وضعیت، اقدام ناشر یا نویسنده به انتشار مجموعهٔ منتخبی از مقالات است؛ مقالاتی که عمومی‌تر و جذاب‌ترند و می‌توانند در خارج از فضای تخصصی، خوانندگان و مخاطبانی داشته باشند. کتاب «اخلاق نوشتن» نمونه‌ای از این مجموعه‌ها محسوب می‌شود.

«اخلاق نوشتن» مجموعه‌ای از شانزده مقالهٔ منتخب معصومی همدانی است که طی چهار دهه فعالیت حرفه‌ای، در نشریات تخصصی کشور منتشر شده است. فصل‌نامه‌های مترجم، نگاه نو و نشر دانش از جمله نشریاتی هستند که مقالات بازنشر شده، ابتدا در آن‌ها منتشر شده‌اند.

حسین معصومی همدانی، متولد ۱۳۲۷ و فارغ‌التحصیل رشتهٔ برق در مقطع کارشناسی است. او بعداً تحصیلات خود را در زمینهٔ‌ تاریخ علم ادامه داد و اکنون در کنار کارهای مختلف، به عنوان عضو پیوستهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز فعالیت می‌کند (+).

شانزده مقاله

شانزده مقاله‌ای که در کتاب اخلاق نوشتن گرد آمده‌اند، در نخستین نگاه، ارتباط چندانی با هم ندارند؛ از چیستی فرهنگ تا فساد زبانی، از ترجمهٔ متون فلسفی تا خط فارسی و رایانه. با این حال، همگی به نوعی به خواندن، نوشتن، ترجمه و ویرایش ربط دارند.

همدانی هم خود در مقدمه به این پراکندگی اشاره می‌کند:

نویسنده این شانزده مقاله را به چهار دسته تقسیم کرده است:

• فرهنگ
• نوشتن
• ترجمه
• ویرایش

در دستهٔ اول یعنی فرهنگ، تنها یک مقاله با عنوان «فرهنگ چیست؟» گنجانده شده است؛ ترجمه‌ مقاله‌ای از گایتانو سالوه‌مینی، مورخ و سیاستمدار ایتالیایی.

دستهٔ دوم پنج مقاله را در خود جا داده است: «خواندن و نوشتن»، «فساد زبانی»، «در دشواری و ضرورت تألیف»، «دفاع از ژورنالیسم فرهنگی» و «اخلاق نوشتن» که نام کتاب نیز برگرفته از عنوان این مقاله است.

چهار مقاله نیز به بحث ترجمه پرداخته‌اند: «واژه‌گزینی و استقلال زبان فارسی»، «ترجمهٔ متون علمی به زبان فارسی»، «ترجمهٔ متون ریاضی و تأثیر آن بر زبان فارسی» و «چند نکته دربارهٔ ترجمهٔ متون فلسفی.»

مقالات چهارمین بخش کتاب، آن‌قدر متنوعند که به سختی می‌شود نام مشترکی بر آن‌ها گذاشت. اما ظاهراً آقای همدانی برای این که تعداد بخش‌های کتاب از چهار فراتر نرود، هر آن‌چه را که جا مانده بوده، در این بخش و زیر نام «ویرایش» گنجانده‌اند؛ نه فقط بیماری‌های ویراستاری و نحوهٔ استفاده از پاورقی، بلکه دعوا بر سر حق مولف و شیوهٔ تنظیم پاسخ دندان‌شکن برای منتقدان. البته در این آخرین عنوان، مولف پیام خود را به زیبایی در قالب طنز عرضه کرده است.

ویژگی‌های مقالات انتخاب شده

با همهٔ‌ پراکندگی‌ها، ویژگی‌های مشترکی در این مقالات وجود دارد که به سادگی به چشم می‌آیند.

نخستین ویژگی، روانی متن این نوشته‌هاست. معصومی همدانی، کوشیده هر موضوع را به ساده‌‌ترین شیوه بیان کند و تا افراد بیشتری بتوانند با او همراه شوند. برای این‌که تصوّر بهتری از لحن سادهٔ او داشته باشید، این چند جمله را بخوانید:

با وجودی که بخش‌ها و بحث‌های تخصصی در کتاب کم نیستند، اما ساده‌نویسی و روان‌نویسی باعث شده که حتی خواننده‌ای که از دانش تخصصی بهرهٔ کمتری برده است، بتواند به قدر خود، توشه‌ای برگیرد و از خواندن این کتاب دست‌خالی برنگردد.

ویژگی دوم، تلاش برای طرح نظرات گوناگون است. قطعاً نمی‌توان گفت همدانی در طرح نظرات مختلف، بی‌طرف بوده و اساساً بی‌نظر بودن یا اجتناب از اظهارنظر برای افراد صاحب‌نظر، مزیت نیست و ایراد تلقی می‌شود. ما به سراغ متخصصان نمی‌رویم تا فهرستی خنثی از نظرات و آراء را بخوانیم. بلکه به سراغ ایشان می‌رویم تا بدانیم آن‌ها چه گزاره‌هایی را درست می‌دانند و چه گزینه‌هایی را ترجیح می‌دهند. با این حال، این که جای نظرات مخالف در مقالات معصومی خالی نیست و ولو در حد اشاره، فضایی به آن‌ها اختصاص داده شده، بسیار ارزشمند است. از میان این شانزده مقاله، همان مقالهٔ «اخلاق نوشتن» که نامش بر کل کتاب سایه انداخته، بهترین نمونه است.

این که «مرز آزادی بیان کجاست؟» پرسشی است که به سادگی نمی‌توان پاسخ آن را مشخص کرد. عده‌ای می‌گویند آزادی بیان باید در حدی باشد که به دیگران احترام گذاشته شود. و عدهٔ دیگری می‌گویند آزادی بیان،‌ باید بدون قید باشد. همین جملهٔ مبهم «احترام به دیگران» باعث می‌شود بتوان هر حرفی را به بهانهٔ بی‌احترامی به دیگران محدود کرد و هر سخنی را در گلو خشکاند. دستهٔ دوم بر این باورند که آزادی بیان، حتی اگر به زعم عده‌ای حاوی توهین باشد، نباید محدود شود و البته باید به طرف مقابل هم فضا داد که اگر لازم می‌بیند، توهین را با توهین پاسخ دهد. نهایتاً مخاطب است که با تکیه بر عقل و شعور خود، تصمیم می‌گیرد که چگونه قضاوت کند.

حالا طیفی را در نظر بگیرید که در یک سوی آن، آزادی بیان تا این حد بی‌قید و بند است و در سوی دیگر، آزادی بیان تقریباً با اسارت زبان مترادف شده است. معصومی چنین فضای پیچیده‌ای را هم به خوبی ترسیم کرده و اگر چه قطعاً نمی‌تواند همه را راضی کند، اما بحث را به‌ گونه‌ای جلو برده که همه حداقل «تحمل خواندن» حرف‌هایش را داشته باشند:

او پس از این که این بحث را به سرانجام می‌رساند – و قاعدتاً مخالفان آزادی مطلق بیان را آزرده می‌کند – بلافاصله از سوی دیگر هم به به موضوع نگاه می‌کند:

سومین ویژگی مقاله‌های این کتاب، و در واقع، ویژگی شیوهٔ اندیشیدن همدانی، مدرن بودن آن است. مدرن به این معنا که دغدغهٔ اصلی او «کارکرد» است. او ضمن این که برای گذشته، ارزش تاریخی قائل است و می‌کوشد زبان را به مثابهٔ‌ زنجیری که ما را به گذشته پیوند می‌دهد حفظ کند، از گذشته چیزی «مقدس» و «رویایی» نمی‌سازد. راهکارهای گذشته باید کار امروز ما را راه بیندازند، و به اندازه‌ای که به امروز ما کمک می‌کنند، ارزش دارند.

شواهد فراوانی از این نوع نگاه مدرن در نوشته‌های او به چشم می‌آیند.

به عنوان یک نمونه، همدانی در پی برگشتن به فارسی سره نیست. او با نگاه کارکردگرای خود معتقد است که فارسی باید واژگانی را که از زبان‌های مختلف، مثلاً ترکی یا عربی یا هر زبان دیگر، وارد شده و جا افتاده، قدر بداند و درون خود حفظ کند. البته این در مورد واژه‌هاست و در مورد قواعد نحوی – چنان که انتظار می‌رود – سخت‌گیرتر است.

تأکید او بر اهمیت نگاه نقادانه در یادگیری ادبیات، رویکرد وی در تبیین اخلاق نوشتن، شیوهٔ تعیین جایگاه ویراستار در فرایند آفرینش اثر و بسیاری از موضع‌گیری‌ها و تحلیل‌های دیگر او نشان می‌دهند که وی حاضر نیست «گذشته»، «سنت» و «عرف» را مقدس و بی‌ایراد ببیند و – بدون این که عقل و منطق و کارکرد توجیه‌شان کند – ارزشمند بپندارد.

چهارمین ویژگی نوشته‌های همدانی را می‌توان در پیوند آن‌ها با احوال روز جامعه دانست. برای کسی که بخواهد به احوال اجتماعی روزگار خویش پشت کند، کمتر بهانه‌ای به اندازهٔ‌ زبان‌شناسی و ویرایش و آیین نگارش به کار می‌آید. متخصص این حوزه می‌تواند به سادگی در گوشهٔ کتابخانه کنج عافیت بجوید و زیر خاک نسخه‌های خطی پنهان شود و در کتاب خود، با جمله‌هایی کلاسیک و مثال‌هایی تکراری و مستعمل، حرف‌هایش را بزند. اما این سبک همدانی نیست.

کلام او در پیوند با زمانهٔ خویش است و در عین این که بسیاری از مثال‌هایش، ریشه در فرهنگ کهن دارند، حرف‌هایش بوی کهنگی نمی‌دهند. این جمله‌ها را از مقالهٔ «اخلاق نوشتن» بخوانید:

این چند جمله هم در همان مقاله و در ادامهٔ‌ بحث «نوشتن و مرزهای اخلاق» آمده است:

پنجمین ویژگی سبک نگارش معصومی را باید طنز لطیف آن دانست. طنزی که در جدی‌ترین بخش‌های حرف‌هایش هم دیده می‌شود. این نمونه‌ها را ببینید:

دربارهٔ این کتاب، بسیار بیشتر می‌توان نوشت و حرف زد. اما همان‌طور که می‌دانید، مطالبی که با عنوان پاراگراف فارسی در متمم منتشر می‌شوند، قرار نیست از یک معرفی ساده و نقل چند بند از کتاب‌ها فراتر روند.

این معرفی بسیار کوتاه و مختصر، فرصتی بود تا به دوستان متممی که به ادبیات، مطالعه و نویسندگی علاقه‌مند هستند و چالش نوشتن را دنبال می‌کنند، پیشنهاد کنیم این کتاب را به عنوان یکی از گزینه‌های مطالعه در نظر بگیرند.

کتاب اخلاق نوشتن در ۳۵۲ صفحه به همت انتشارات فرهنگ معاصر به بازار عرضه شده است.

چند تذکر درباره بخش معرفی کتاب

دسته‌بندی موضوعی کتاب های مدیریت

دسته‌بندی کتاب های روانشناسی و توسعه فردی

مطالب، فایل‌ها و کتابهای مربوط به کتابخوانی

پاراگراف فارسی | جملات منتخب کتابها

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری چالش نوشتن به شما پیشنهاد می‌کند: