رویکرد سیستمی | نگاه چندبعدی در برابر تک‌بعدی

کسی که می‌خواهد تفکر سیستمی را در خود تقویت کند، قاعدتاً یک سوال مهم در ذهن دارد: «نگرش من به پدیده‌ها و سیستم‌ها باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد که بتوانم بگویم نگاهم سیستمی است؟»

در هر یک از درس‌های تفکر سیستمی در متمم کوشیده‌ایم بخشی از پاسخ این سوال را شرح دهیم. در این درس هم در ادامهٔ صحبت‌های قبلی می‌خواهیم یکی دیگر از ویژگی‌های رویکرد سیستمی را بیان کنیم: نگرش چندبُعدی (Multidimensionality).

جمشید قراچه‌داغی در کتاب تفکر سیستمی (مدیریت پیچیدگی ‌و آشوب) نگاه چندبعدی را یکی از ستون‌های درک سیستم‌ها می‌داند و معتقد است که بدون درک این مفهوم، بسیاری از سیستم‌ها را به درستی نخواهیم شناخت. قراچه‌داغی این موضوع را هم مانند سایر مباحث کتابش، به شکل مختصر و اجمالی مطرح کرده است. بنابراین آن‌چه در ادامه می‌خوانید، شرح و بسط نگاه او – و نه ترجمهٔ مستقیم جملات و حرف‌های او – است.

برای این که درک بهتری از نگرش چندبعدی داشته باشیم، بهتر است ابتدا دربارهٔ نگرش تک‌بعدی حرف بزنیم و آن را تعریف کنیم.

منظور از نگرش تک‌بعدی چیست؟

شاید شما هم یکی از کسانی باشید که هر روز خود را وزن می‌کنید، یا لااقل نگران وزن‌تان هستید. ممکن است در پی کاهش وزن باشید. و یا این که علاقه داشته باشید چند کیلوگرم به وزن‌تان اضافه کنید.

وزن یک ویژگی تک‌بعدی است. می‌‌توانید یک محور در نظر بگیرید و هر کس را بر اساس وزنش در جایی از آن محور قرار دهید. ما معمولاً وقتی یک ویژگی را روی یک بُعد تعریف می‌کنیم، در ذهن خود به شکل شهودی یک دسته‌بندی دوقطبی هم برایش می‌سازیم؛ مثلاً می‌گوییم آدم‌های چاق و آدم‌های لاغر. و چون همه را نمی‌توان در دو سر طیف قرار داد، برای کسانی هم که در وسط قرار گرفته‌اند یک نام انتخاب می‌کنیم: افرادی با هیکل متناسب.

ما همین شیوه را برای ارزیابی طول اشیاء، قیمت محصولات، عمر انسان‌ها و صدها ویژگی دیگر هم به کار می‌بریم. حتی بسیاری از مدل‌های تیپ‌شناسی از همین نگاه تک‌بعدی برای دسته‌بندی انسان‌ها استفاده می‌‌کنند:

آیا نگاه تک‌بعدی همه‌جا نادرست است و هیچ‌وقت و در هیچ شرایطی نباید به سراغ تقسیم‌های دوقطبی برویم؟ قطعاً نه. ویژگی‌های بسیاری وجود دارند که می‌توان آن‌ها را در یک طیف سادهٔ تک‌بعدی توصیف کرد. اما نکته‌ای که قراچه‌داغی تأکید می‌کند که وقتی دربارهٔ سیستم‌ها، به ویژه سیستم‌های پیچیده صحبت می‌کنیم، باید به خاطر داشته باشیم که بسیاری از ویژگی‌های این سیستم‌ها در فضای تک‌بعدی خلاصه نمی‌شوند.

منظور از ویژگی‌های چندبعدی در سیستم‌ها چیست؟

ذهنی که به نگاه تک‌بُعدی عادت کرده، برای درک بهتر یک «وضعیت» به دنبال متضاد آن می‌گردد. ما یاد گرفته‌ایم که «چاقی» را در برابر «لاغری» تصور کنیم و به محض این‌که واژهٔ «سبُک» را می‌شنویم، در ذهن خود آن را روبه‌روی «سنگین» قرار دهیم. این نوع نگاه دربارهٔ یک آجر یا یک گاو درست است. گاوی که چاق نیست لاغر است. آجری که سنگین نیست، سبک است. اما حالا بیایید دربارهٔ سیستم‌های بزرگ‌تر فکر کنیم:

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری تفکر سیستمی به شما پیشنهاد می‌کند: