استعدادیابی | آشنایی با انواع استعداد و روش شناسایی استعدادها

بسیاری از علاقه‌مندان توسعه فردی معتقدند که بهتر است برنامه ریزی برای رشد و یادگیری را با استعدادیابی و شناسایی استعدادها شروع کنند.

چنین نگاهی را نمی‌توان برای همه تجویز کرد. اگر کسی سبک زندگی مناسب خود را یافته و در مسیر شغلی مطلوب خود در حال حرکت و پیشرفت است، احتمالاً لازم نیست استعدادیابی را در صدر اولویت‌هایش قرار دهد.

اما بسیاری از ما در چنین وضعیتی نیستیم. بخش قابل‌توجهی از زندگی‌مان به کارها و فعالیت‌هایی می‌گذرد که در آن‌ کارها «شاخص» نیستیم. یعنی فکر می‌کنیم افراد بسیاری در آن کار از ما بهتر هستند. از سوی دیگر حس می‌کنیم کارها، فعالیت‌ها و حرفه‌هایی وجود دارد که می‌توانیم در آن‌ها بهتر از دیگران باشیم. واضح است که قرار نیست حتماً همه‌کس در همه‌جا برای اولین بودن تلاش کنند، چنین رقابتی خسته‌کننده و فرساینده است. اما اگر کارهایی هست که در آن‌ها می‌توانیم خوب یا عالی باشیم، منطقی است از خود بپرسیم: «چرا زندگی‌ام به فعالیت‌هایی می‌گذرد که در آن‌ها متوسط یا ضعیف هستم؟»

با وجودی که این نکته واضح به نظر می‌رسد، در عمل به یکی از چالش‌های اصلی بسیاری از ما تبدیل شده است. چیپ هیث و دن هیث این وضعیت را با زبانی ساده بیان کرده‌اند (+). آن‌ها می‌گویند که با وجودی که تصمیم‌گیری در مورد انتخاب شغل، نسبتاً ساده به نظر می‌رسد، در عمل بسیاری از ما در این زمینه اشتباه می‌کنیم. کافی است ببینید چنددرصد کسانی که یک رشتهٔ خاص را انتخاب و دنبال کرده‌اند، به دیگران توصیه می‌کنند که هرگز به سراغ آن رشته نروند!

با وجودی که مثال آن‌ها آمریکایی است، در ایران هم نمونه‌های مشابه کم نداریم: «بر اساس تحقیقی که کانون وکلای دادگستری آمریکا انجام داده، ۴۴٪ وکلا به جوانان توصیه می‌کنند که به دنبال حرفه‌ٔ وکالت نروند!»

البته همهٔ انتخاب‌های اشتباه در مسیر شغلی را نمی‌توان به ضعف در استعدادیابی و شناخت استعدادها ربط داد. گاهی ما استعدادهای خود را به درستی تشخیص می‌دهیم، اما شناخت کافی از شرح شغل و شایستگی‌های مورد نیاز آن شغل نداریم. با این حال، هم‌چنان می‌توان گفت «یکی از» ریشه‌های نارضایتی از شغل، بی‌توجهی به استعدادها یا ناتوانی در تشخیص آن‌هاست. و بسیاری از کسانی که از شغل خود ناراضی‌اند، معتقدند توانایی‌ها و استعدادهایی دارند که می‌توانسته‌اند آن را در جای بهتری به کار گیرند.

تعریف استعداد چیست؟ انواع استعداد کدامند؟

با وجودی که همهٔ ما به سادگی واژهٔ استعداد را در گفتگوهای روزمره به کار می‌بریم و از بی‌استعداد بودن و بااستعداد بودن یکدیگر حرف می‌زنیم، بر روی معنای این واژه و تعریف استعداد اتفاق‌نظر وجود ندارد. هر کس استعداد را به معنایی که در ذهن خود دارد به کار می‌برد و ممکن است آن‌چه شما به عنوان استعداد می‌شناسید، از نظر فردی دیگر صرفاً به معنای مهارت یا حتی یک صفت شخصیتی باشد.

دربارهٔ تعریف استعداد می‌شود ساعت‌ها حرف زد. چنان که کتاب‌های بسیاری هم در این باره نوشته شده‌اند (+). اما فعلاً در حدی که در نخستین درس استعدادیابی متمم به کار می‌آید، لازم است به دو موضوع اشاره کرده و بر روی آن‌ها توافق کنیم:

مخاطب دوره استعدادیابی متمم

مجموعه درس‌های استعدادیابی متمم از جمله درس‌هایی هستند که ما علاقه‌مندیم همهٔ دوستان متممی برای آن‌ها وقت بگذارند. نه به این علت که محتوای درس‌ها لزوماً بسیار مهم است. یا این که بدون مطالعهٔ درس‌های استعدادیابی نمی‌توانید درس‌های دیگر متمم را بخوانید و درک کنید. بلکه به این علت که این درس‌ها شما را وادار می‌‌کنند برای لحظاتی با خود خلوت کرده و به ظرفیت‌های خودتان فکر کنید.

حتی ممکن است درسی را بخوانید و تجربه یا خاطره‌ای ظاهراً نامربوط برایتان تداعی شود. اما همین هم ارزشمند است. این روزها گاهی تراکم کارها باعث می‌شود که به همه‌چیز فکر کنیم جز خودمان؛ از خانواده و دوست و همراه و همسر و همسایه گرفته تا همکار و شرکت و کارفرما و پیمانکار.

درس استعدادیابی فرصت و بهانهٔ خوبی است که «خود» را در مرکز توجه «خودمان» قرار دهیم. این توجه و تمرکز، یکی از پایه‌های خودآگاهی محسوب می‌شود (خودآگاهی چیست؟).

با این وجود در تدوین دوره استعدادیابی، سه گروه از دوستان متممی به طور ویژه مد نظر ما بوده‌اند:

کسانی که در آستانهٔ تصمیم‌گیری در مسیر تحصیلی و شغلی‌اند

یکی از شکاف‌های مهمی که بسیاری از ما در زندگی تجربه کرده‌ایم، «شکاف شغل و استعداد» است. یعنی در شغلی کار می‌کنیم که استعداد خارق‌العاده‌ای برای آن نداریم. یا حتی اگر در آن شغل توانمندیم، می‌دانیم استعدادهای رهاشده‌ای داریم که اگر به کار گرفته می‌شدند، می‌توانستیم دستاوردهای بسیار بزرگتری داشته باشیم.

علاوه بر شکاف شغل و استعداد، شکاف «علاقه و استعداد» هم کم‌و‌بیش در زندگی همهٔ ما هست. اندک افرادی هستند که بخت آن را داشته‌اند که علاقه و استعدادشان کاملاً هم‌سو و هم‌جنس باشد. اما معمولاً بین این دو فاصله‌ای وجود دارد.

درست است که با تلاش زیاد ممکن است بتوان به این هدف‌ها دست یافت، اما منطقی‌تر است ما از میان فعالیت‌های مورد علاقه‌مان به سراغ مواردی برویم که استعداد ویژه‌ای در آن‌ها داریم. هر چقدر شکاف علاقه و استعداد کمتر باشد، می‌توان امیدوار بود که درخت زندگی ما پربارتر و سختی‌ها و فرسایش‌های آن کمتر شود.

والدینی که دغدغهٔ استعدادیابی فرزندان‌شان را دارند

دومین گروه مد نظر ما، مادرها و پدرهایی هستند که تشخیص استعداد فرزندان‌شان برایشان مهم است. والدین در دوران ما معمولاً برای تشخیص و پرورش استعدادهای فرزندان‌شان از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کنند.

همین است که می‌بینیم مراکز استعدادیابی رونق دارند و تقاضای فراوانی برای کلاس استعدادیابی، اجرای تست استعدادیابی کودکان و نوجوانان و مشاورهٔ استعدادیابی تحصیلی و اردوهای تشخیص استعداد و آزمونهای شناخت توانایی‌ها به وجود آمده است.

والدین معتقدند که آن‌چه به عنوان هزینه استعدادیابی فرزندان‌شان صرف می‌کنند، نوعی سرمایه‌گذاری است که می‌تواند ریسک‌ها، ابهامات و چالش‌های آیندهٔ آن‌ها را کاهش دهد.

متمم خود را جایگزین آزمونهای استعدادیابی نمی‌داند و اساساً این شیوهٔ نگاه به استعداد را تأیید نمی‌کند (کمی پایین‌تر در این باره توضیح داده‌ایم). ما صرفاً معتقدیم که بخش بزرگی از آن‌چه تحت عنوان استعدادیابی انجام می‌شود، بیشتر تجاری است تا علمی و احتمالاً اثربخشی چندانی ندارد.

هدف ما در درس‌های استعدادیابی این است که ضمن تأکید بر اهمیت استعداد و توجه به پرورش استعدادها، این موضوع را نشان دهیم که چنین هدفی معمولاً با کلاس و مدرسه و دوره و آموزش تأمین نمی‌شود. به‌ویژه این که والدین معمولاً به اسم استعدادیابی، خواسته یا ناخواسته ترجیحات خود را با استعدادها و توانمندی‌های فرزندان‌شان در هم می‌آمیزند (روش والدین در استعدادیابی، چیزی شبیه نظارت استصوابی است. آن‌ها چند استعداد یا چند شغل خاص را می‌پسندند و بعد در پی این هستند که ببینند آزمون استعدادیابی کدامیک از علایق آن‌ها را تأیید می‌کند).

اغراق نیست اگر بگوییم:

البته این تنها اشتباه والدین نیست. اشتباه رایج دیگر این است که آن‌ها استعدادها را بر اساس مشاغل طبقه‌بندی و درک می‌کنند. مثلاً کمتر می‌شنویم که بگویند فرزند من استعداد ایده پردازی یا استعداد استقرا یا استعداد خوبی در درک آنالوژی و … دارد. اما زیاد می‌شنویم که بگویند فرزندم استعداد پزشکی، مهندسی یا وکالت دارد (احتمالاً فقط چون پای یک قورباغه را در باغ محکم کشیده، سیم وسایل برقی را کنده، یا وسط دعوای کوچه در حمایت از برادرش یک سیلی در گوش کودک همسایه نواخته است).

وکالت، پزشکی، تعمیر لوازم خانگی و بسیاری از مشاغل دیگر، زیرمجموعه‌ها و گرایش‌های متعدد دارند و هر یک از گرایش‌ها هم به ترکیبی از استعدادها، دانسته‌ها و مهارت‌ها نیاز دارند. حتی اگر قصد داشته باشیم از استعداد شغلی حرف بزنیم، استعدادشناسی و طبقه‌بندی استعدادها پیچیده‌تر از آن است که استعداد را به یک شغل بچسبانیم و اصطلاحاتی مثل استعداد پزشکی، استعداد مهندسی، استعداد کار اداری، استعداد برنامه نویسی، استعداد معلمی و … را به کار ببریم.

بزرگسالانی که در پی بهبود کیفیت زندگی هستند

قرار نیست استعدادیابی صرفاً برای انتخاب شغل یا رشته تحصیلی به کار بیاید. استعدادیابی و توجه به استعدادها می‌تواند برای بزرگسالانی که با هیچ‌یک از این دو مورد درگیر نیستند نیز مفید است. فقط کافی است در پی بهبود کیفیت زندگی خود باشید.

اگر استعدادها و ظرفیت‌های خود را بشناسیم، از انتخاب تفریح روز تعطیل و گذران اوقات فراغت تا کتابخوانی و یادگیری مهارت‌های جدید می‌توانیم انتخاب‌های بهتری داشته باشیم و بیشتر لذت ببریم.

آیا استعدادیابی یک بحث علمی است؟

در این‌جا باید «استعداد» و «استعدادیابی» را از یکدیگر جدا کرد. استعداد را قطعاً می‌توان یک اصطلاح علمی دانست. چند دهه است که کتاب‌ها و مقالات و تحقیقات فراوانی دربارهٔ استعداد منتشر می‌شود. علاوه بر مقالات و پژوهش‌هایی که مستقیماً حول کلمهٔ کلیدی استعداد منتشر شده‌اند، مقالات و کتاب‌های بسیاری هم از منظر «تفاوت‌های فردی در یادگیری و انجام کارها» به این موضوع پرداخته‌اند.

مثلاً بخش قابل‌توجهی از محتوای کتابی که با عنوان «تفاوتهای فردی در یادگیری زبان دوم» منتشر می‌شود، عملاً از جنس تعریف و اندازه گیری استعدادهای مرتبط با یادگیری زبان است.

اما آیا آن چه به عنوان کلاس استعدادیابی و تست استعدادیابی آنلاین و آزمون استعدادیابی کودکان و کارگاه سنجش استعداد شغلی و ده‌ها عنوان مشابه برگزار می‌شود، علمی است؟ در این‌جا نمی‌توان به سادگی اظهارنظر کرد.

استعدادیابی و سنجش استعدادها و تصمیم‌گیری دربارهٔ انواع استعدادها، تاریخچهٔ پُر فراز و نشیبی دارد که سرشار از خطاها و اشتباهات عمدی و سهوی است و نقدهای روش‌شناختی بسیاری بر آن وارد است. چند دهه قبل، اگر از بهره هوشی و IQ صحبت می‌کردید و از نقش آن در موفقیت شغلی می‌گفتید، بیشتر مردم حرف‌تان را تأیید می‌کردند. امروز هنوز دهان باز نکرده، همه جمله‌تان را قطع می‌کنند و می‌گویند هوش هیجانی و هوش اجتماعی مهم‌تر است. کاملاً می‌شود انتظار داشت که مدتی بعد هم کسی که از هوش هیجانی می‌گوید، تمسخر شود و هوش و تعبیر جدیدی را پیش روی او قرار دهند (همین الان هم هوش هیجانی به معنای رایج، در معرض نقدهای فراوان است و آن‌قدر که در بیرون فضای دانشگاهی رونق دارد، در دانشگاه‌ها جدی گرفته نمی‌شود).

حالا فکر کنید موضوعی که در فضای علمی هم با اما و اگرهای فراوان روبه‌روست و دوره به دوره تغییر می‌کند، وقتی به دست اهل بازار برسد و قرار باشد به منبع درآمد تبدیل شود، چقدر در معرض ساده‌سازی و تجاری‌سازی قرار می‌گیرد.

به همین علت، امید ما این است که دوستان متممی، به جای این که پس از شنیدن بحث استعدادیابی و پرورش استعدادها به انبوهی از ابزارها و پرسشنامه به عنوان تست استعدادیابی و آزمون شناسایی استعدادها و پرسشنامه سنجش استعداد فکر کنند، آن را چیزی از جنس تأمل در خویشتن با هدف افزایش خودآگاهی ببینند.

استعدادیابی و شناسایی استعدادها را در نهایت خود ما انجام می‌دهیم. شاید ساعاتی خلوت کردن، مرور خاطرات، به یادآوردن فعالیتهایی که دوست داریم و کارهایی که از آن‌ها لذت نمی‌بریم، اثربخش‌تر از انواع آزمون‌های شناسایی استعدادها باشد.

اگر قصد دارید درس استعدادیابی و شناسایی استعدادها را به شکل کامل و دقیق مطالعه کنید، ترتیب پیشنهادی متمم به شرح زیر است:

گام اول | گوش دادن به فایل صوتی معرفی درس استعدادیابی

در نخستین گام پیش از مطالعهٔ مجموعه درس‌های استعدادیابی و شناخت استعدادها، فایل صوتی استعدادیابی را دانلود کرده و گوش دهید. این فایل صوتی سی‌دقیقه‌ای تصویر ذهنی شفاف‌تری از فضای این درس برای شما ایجاد می‌کند.

تعریف استعداد، مفاهیمی که با استعداد اشتباه گرفته می‌شوند، مدلهای استعدادیابی، رابطهٔ استعداد و تمایز و رویکرد والدین به استعدادیابی فرزندان از جمله موضوعاتی است که در این فایل صوتی درباره‌شان صحبت شده است.

گوش دادن و دانلود فایل صوتی استعدادیابی

گام دوم | ویدئو دربارهٔ استعدادیابی کودکان

پس از گوش دادن به فایل صوتی، می‌توانید ویدئوی یکی از برنامه‌های قدیمی محمدرضا شعبانعلی دربارهٔ استعدادیابی و به طور خاص، استعدادیابی کودکان ببینید.

مشاهدهٔ این ویدئو ضروری نیست و اگر فرصت کافی ندارید،‌ می‌توانید فعلاً به سراغ گام‌های بعدی بروید یا به‌کلی از مشاهدهٔ این فایل و گوش دادن به محتوای آن صرف‌نظر کنید.

استعدادیابی کودکان

گام سوم | آشنایی با جانسون اوکانر و مدل استعدادیابی اوکانر

حرف زدن از استعدادیابی یعنی این که می‌خواهیم توانمندی‌ها و داشته‌های انسان‌ها را طبقه‌بندی کنیم. و می‌دانیم که طبقه‌بندی معمولاً با سلیقه‌های فردی آمیخته است.

هر سازمان و مجموعه‌ای بنا به نیازهای خود استعدادها را طبقه‌بندی و ارزیابی می‌کند. فرض کنید یک انبار بزرگ قصد داشته باشد برای کارکنان خود یک مدل استعدادیابی طراحی کند. احتمالاً توانایی جابجایی کالاها بدون آسیب‌دیدگی و یا توانایی به‌خاطرسپردن محل کالاها و تجسم سه‌بعدی برای چنین مجموعه‌ای مهم خواهد بود. در حالی که اگر یک شبکهٔ تلویزیونی بخواهد مدلی برای استعدادیابی در نظر بگیرد، قاعدتاً به گزینه‌های دیگری فکر خواهد کرد.

آزمون استعدادیابی جانسون اوکانر یکی از مدل‌های استعدادیابی و شناخت استعدادهاست که می‌تواند تا حد زیادی الهام بخش ما باشد. البته نباید فراموش کنید که این مدل نیز در پاسخ به نیازهای جنرال الکتریک ایجاد شده و طبیعتاً سایهٔ نیازهای جنرال الکتریک را می‌توان بر طبقه‌بندی آن مشاهده کرد.

اگر ما این مدل را در متمم انتخاب کرده‌ایم به این خاطر است که نوع نام‌گذاری‌ها و دسته‌بندی‌های آن می‌تواند فضا را برای درس‌ها و بحث‌های دیگرمان آماده کند. اگر قرار بود صرفاً از استعدادیابی حرف بزنیم و به هیچ موضوع دیگری از جنس مسیر شغلی و توسعه فردی نپردازیم، گزینه‌های مناسب دیگری هم وجود داشت.

مدل استعدادیابی جانسون اوکانر

گام چهارم | کمی دربارهٔ خودمان فکر کنیم

استعدادیابی و حوزه‌های مشابه آن (نظیر خودشناسی و شخصیت شناسی) به شدت در معرض خطر ساده‌سازی و آزمون‌پردازی هستند.

چنان‌که کمی بالاتر گفتیم، با وجودی که آزمون استعدادیابی یا هر شیوه دیگری برای سنجش استعداد می‌تواند مفید باشد، منطقی‌تر است استعدادیابی و شناسایی استعدادها را پیش از هر چیز با خلوت کردن و اندیشیدن به توانمندی‌هایمان آغاز کنیم.

پرسش‌هایی برای فکر کردن به خودمان

گام پنجم | نکته‌ای در استعدادسنجی

وقتی از استعدادسنجی حرف می‌زنیم، چهار فعالیت مختلف مد نظرمان است (حتی اگر حواس‌مان نباشد که با این چهار فعالیت درگیر شده‌ایم).

یکی این که باید تصمیم بگیریم چه استعدادهایی برایمان مهم است و استعدادها را چگونه طبقه‌بندی می‌کنیم. دیگر این که باید مشخص کنیم تعریف‌مان از هر استعداد چیست. اصطلاحی مثل «استعداد زبان‌آموزی» یا «استعداد ایده‌پردازی» برای همه یک معنا ندارد.

علاوه بر این‌ها باید استعداد را اندازه‌گیری کنیم. این کار می‌تواند با آزمون‌های عملی، آزمون‌های تئوریک، تکمیل کردن پرسشنامه، خودسنجی (self-assessment) و روش‌های دیگر باشد.

همهٔ این کارها را هم که انجام دهیم، تازه باید ببینیم چگونه می‌توانیم در مورد زیاد یا کم بودن یک استعداد قضاوت کنیم. همهٔ این بحث‌ها را ما به شکل بسیار ساده‌شده و مختصر در یک درس گنجانده‌ایم (طبیعتاً با کاهش دقت علمی).

مطالعهٔ این درس می‌تواند ذهن شما را برای بقیهٔ درس‌های استعدادیابی آماده کند:

تفاوت تعیین، تعریف، اندازه‌گیری و ارزیابی استعدادها

گام ششم | آشنایی با مهم‌ترین المان‌های استعداد در مدل جانسون اوکانر

ما مهم‌ترین المان‌های مطرح شده در مدل جانسون اوکانر را انتخاب کرده و به شرح هر یک پرداخته‌ایم. اگر چه در متمم درس‌ها به ترتیب شماره‌گذاری می‌شوند، اما در این مورد خاص، تغییر در ترتیب مطالعهٔ درس‌ها تاثیر جدی بر کیفیت یادگیری ندارد.

بنابراین درس‌های زیر را به هر ترتیبی که می‌پسندید و ترجیح می‌دهید بخوانید:

تجسم فضایی   |   توانمندی استقراء   |   ایده پردازی

خواندن سریع   |   استعداد تحلیلی   |   کار با اعداد

سیلوگرام   |   حافظه طراحی   |   تشخیص و تفکیک رنگها

نگاه به جلو  |  تسلط بر انگشتان  |  موسیقی و تشخیص صدا

گام ششم | چند نکته به عنوان جمع‌بندی

با توجه به اینکه گاهی اوقات در درس‌های مختلف استعدادیابی و شناسایی استعدادها، نکات، ابهام‌ها و سوال‌هایی در صحبت‌های دوستان عزیز متممی مطرح می‌شود که نمی‌توانیم آن‌ها را به سادگی در ساختار درس‌های استعدادیابی بگنجانیم، این موارد را در یک درس جداگانه فهرست کرده و پاسخ داده‌ایم. مطالعهٔ این مطلب هم می‌تواند مفید باشد. خودتان هم اگر سوالی داشتید که دیدید به آن پرداخته نشده و پاسخ آن را نیافته‌اید، آن را زیر همان مطلب اضافه کنید:

پاسخ به پرسش‌ها و چند نکته به عنوان جمع‌بندی

گام هفتم | انجام پروژه درس استعدادیابی

پروژه درس استعدادیابی از جنس خودسنجی و خودارزیابی است و فرصتی فراهم می‌کند تا کمی به خودتان و استعدادهایتان فکر کنید.

شما می‌توانید حتی مستقیماً و بدون انجام تمرین درسها، به سراغ انجام پروژه بروید. اما احتمالاً نحوه تحلیل و نگارش شما، ساده‌تر و سطحی‌تر خواهد بود. به همین علت پیشنهاد می‌کنیم که حتماً پس از مطالعه‌ی دقیق درس‌ها و مشارکت در آنها، به سراغ پروژه درس استعدادیابی بروید.

پروژه درس استعدادیابی

منابع و مراجع مرتبط با بحث استعدادیابی

ما برای معرفی منابع و مراجع دوره استعدادیابی هم روشی را که در دیگر درس‌های متمم داشته‌ایم به کار می‌گیریم. به این شکل که برخی از منابع و کتابهای مرجع را در همین‌جا معرفی می‌کنیم. اما داخل متن درس‌ها، هر جا کتاب، مقاله یا پژوهش و تحقیقی مرتبط با بحث وجود داشته باشد، جداگانه به آن‌ها ارجاع می‌دهیم.

بخش معرفی منابع در درس‌های نخست، بر خلاف درس‌های دیگر، از نگاه ما بیشتر از جنس کتابنامه است (و نه منابع و مآخذ). یعنی اگر منبع معتبر و مهمی موجود است که معتقدیم باید نام آن به گوش‌تان خورده باشد و چشم‌تان با آن آشنا باشد، حتی اگر از منابع اصلی ما نباشد، باز هم به آن اشاره می‌کنیم:

Aptitude, Learning, and Instruction

Career Development and Counseling

پنج نقطه قوت برتر (استعدادیاب کلیفتون – تست گالوپ)

علاوه بر منابع فوق، الگوی اجرای تست استعدادیابی بنیاد تحقیقاتی جانسون اوکانر هم از جمله منابع الهام‌بخش ما در تدوین دوره آموزش استعدادیابی متمم بوده است.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری استعدادیابی و شناخت توانمندی ها به شما پیشنهاد می‌کند: