طرح پانزی چیست؟ | چارلز پانزی چگونه به نماد این نوع کلاهبرداری تبدیل شد؟

حتماً تا کنون اصطلاح «طرح پانزی» یا «Ponzi Scheme» را شنیده‌اید. اصطلاحی که در ذهن بسیاری از ما – به درستی – به عنوان مترادف کلاهبرداری جا افتاده است. اگر کسی به فرد یا سازمانی بگوید سبک کسب و کار شما از جنس پانزی است، مشخصاً آن‌ها را به کلاهبرداری در سرمایه گذاری متهم کرده است.

می‌توان گفت اصطلاح کلاهبرداری پانزی در ایران نخستین بار در سال‌های ۱۳۸۴ – ۱۳۷۹ با گلدکوئست رواج یافت. زمانی که بسیاری از مردم به عضویت یک شبکه بزرگ بازاریابی هرمی در می‌آمدند. شبکه‌ای شبیه درخت شکل گرفته بود و به سرعت رشد می‌کرد و به هر کس وعده می‌دانند که نه‌تنها سود فعالیت خودش، بلکه کسری از سود حاصل از فعالیت همهٔ افراد زیرمجموعه‌اش هم دریافت خواهد کرد.

درست است که گلدکوئست مفهوم طرح پانزی را به بسیاری از ما شناساند. اما گلدکوئست نه اولین طرح پانزی بوده و نه آخرین آن. هنوز هم کلاهبرداران بسیاری در ایران و جهان در قالب طرحهای پانزی سرمایه های مردم را از آن‌ها می‌گیرند و دارایی‌های دیگران را نابود می‌کنند.

در این درس قصد نداریم دربارهٔ تشخیص طرح های پانزی صحبت کنیم و با شرح جزئیات تخصصی بگوییم پانزی به چه معناست. چون این موضوع بسیار پیچیده و نیازمند پژوهش‌ تخصصی است. به‌ویژه این‌که تشخیص مرز میان کلاهبرداری پانزی با بازاریابی شبکه ای یا چندسطحی (که کاملاً مشروع و قانونی است) چندان ساده نیست. این پیچیدگی در سطحی است که ماری اسپرینگر پژوهشگر حوزه پانزی در کتابی که درباره تشخیص طرح های پانزی نوشته می‌گوید (+): «خلاقیت کلاهبرداران پانزی انتها ندارد. هر طرح پانزی جدید باید مثل یک معما رازگشایی شود.»

در این درس به عنوان یکی از درس‌های زیرمجموعهٔ داستان کسب و کار صرفاً می‌خواهیم کمی دربارهٔ چارلز پانزی صحبت کنیم. کسی که شهرت را صرفاً در مقطع بسیار کوتاهی از زندگی‌اش تجربه کرد و نهایتاً در فراموشی و گمنامی مرد. اما به تدریج نامش به یکی از مشهورترین برندهای کلاهبرداری در تاریخ سرمایه گذاری جهان تبدیل شد.

مرور زندگی پانزی جدا از این‌که ما را با تاریخچه طرح های پانزی (یا به قولی پانزی اسکیم) آشنا می‌کند، نکتهٔ دیگری را هم به ما می‌آموزد: پانزی نمی‌خواست بد باشد. او فقط در ارزیابی اقتصادی چند ایده اشتباه کرد. اما هر بار که اشتباهش را فهمید، متوقف نشد و سعی کرد هر اشتباه را با اشتباه دیگری بپوشاند.

او این کار را آن‌قدر تکرار کرد که هیچ راهی جز فرار به جلو برایش نمانده بود و دیگر متوقف شدن، حتی در حد یک گزینه‌ هم پیش رویش نبود.

زندگی چارلز پانزی | آشنایی با پانزی انسان‌دوست

چارلز پانزی در سال ۱۸۸۲ در ایتالیا به دنیا آمد و در بیست‌و‌یک سالگی (۱۹۰۳) به آمریکا مهاجرت کرد. او یکی از هزاران مهاجر ایتالیایی بود که آن‌ سال‌ها به امید زندگی بهتر، کشور خود را به سوی آمریکای شمالی ترک کرده بودند.

قبل از این‌ که دربارهٔ پانزی کلاهبرداری حرف بزنیم، اجازه بدهید کمی از چارلی انسان‌‌دوست بگوییم. این داستان حوالی سال ۱۹۱۲ اتفاق افتاده است؛ یک دهه پس از مهاجرت پانزی و حدوداً یک دهه پیش از این‌که کلاهبرداری معروف پانزی اتفاق بیفتد (+):

ماجرای زندانی شدن پانزی در سال ۱۹۰۸

ممکن است فکر کنید آقای چارلز پانزی که چنین فداکاری بزرگی برای یک پرستار انجام داد، هنوز تا آن زمان کلاهبرداری و کار غیرقانونی انجام نمی‌داده است. اما چنین قضاوتی اشتباه است.

پانزی پیش از آن در سال ۱۹۰۸ در مونترال به خاطر جعل چک زندانی شده بود. او مدتی نزد یک بانکدار مشغول بود و به‌واسطهٔ این شغل، بارها اسناد مالی را میان اشخاص و کسب‌و‌کارها  جابه‌جا می‌کرد. از او هیچ خطایی در دوران کارمندی بانک نقل نشده است. اما وقتی که آن بانک به سمت ورشکستگی رفت و صاحب بانک گریخت، زندگی برای پانزی سخت شد. این بود که به یکی از شرکت‌های مشتری‌شان سر زد و یک چک سفید دزدید (چون مدام به آن شرکت سر می‌زد، کسی به حضور او مشکوک نشد). او مبلغ ۴۲۳ دلار و ۵۸ سنت را روی چک نوشت و کاملاً‌ حرفه‌ای امضا کرد و توانست این مبلغ را از بانک بگیرد. این کار او به سرعت کشف شد و پانزی برای نخستین بار – و نه آخرین بار – زندان را تجربه کرد.

داستان پانزی ما آن‌جا شبیه ژان‌‌وال‌ژان ویکتور هوگو می‌شود که بدانید او بعدها روزنامه‌ای را که داستان فداکاری‌اش در آن نقل شده بود، برای رئیس زندان فرستاد تا رئیس بداند که پانزی چقدر فداکار و انسان‌دوست شده است.

چگونه پانزی این‌قدر بدنام شد؟

پانزی تمام سال‌های پس از زندان تلاش‌های مختلفی برای کسب درآمد مشروع انجام داد. او دوباره به سراغ رنگ کردن خانه‌ها رفت و حتی میوه‌فروشی را آزمود. کارهای متنوع دیگری هم انجام داد. اما هیچ‌کدام نتوانست برای او سودی به همراه داشته باشد.

داستان پانزی – آن‌گونه که ما امروز او را می‌شناسیم – به سال‌های ۱۹۱۹ و ۱۹۲۰ مربوط می‌شود.

پانزی یک بار یک نامهٔ تبلیغاتی از اسپانیا دریافت کرد که داخل آن در کنار نامه، یک کوپن پاسخ بین‌المللی یا IRC (مخفف International Reply Coupon) هم وجود داشت. او که تا آن روز IRC ندیده بود از این‌و‌آن پرس‌و‌جو کرد که این کوپن چیست و به چه کار می‌آید؟

تصویر یک نمونه کوپن پاسخ بین‌المللی

کوپن‌های پاسخ بین‌المللی – که زمانی بسیار رواج داشتند – این‌گونه به کار می‌آمدند که اگر کسی می‌خواست نامه‌ای به کشوری دیگر بفرستد و هزینهٔ ارسال پاسخ را بر گیرنده تحمیل نکند، این کوپن‌ها را می‌خرید و داخل پاکت می‌گذاشت. این کوپن‌ها به سادگی قابل‌تبدیل به تمبر پستی و بسیاری از اوقات قابل‌معامله با پول نقد بودند.

بعد از جنگ جهانی تورم در اروپا زیاد شده بود و همین باعث شده بود که برخی قیمت‌ها با عرف بین‌المللی هم‌خوان نباشند (فرض کنید ارزش ریال در برابر دلار در کشور ما ناگهان نصف می‌شود. طبیعتاً دقیقاً فردای آن روز همه‌چیز دو برابر نمی‌شود. پس تا زمان تعدیل و تثبیت قیمت‌های جدید، نوعی ناهم‌خوانی میان قیمت‌های ریالی با عرف جهانی پدید می‌آید).

نهایتاً بعد از پرس‌و‌جو و تحقیق و ضرب‌و‌تقسیم، ایدهٔ عجیبی به ذهن پانزی رسید. او به‌ نتیجه رسید که اگر دلار خود را به لیر تبدیل کرده و کوپن‌های پاسخ بین‌المللی را با لیر از ایتالیا به قیمت مناسب بخرد و بعداً همین کوپن‌ها را به ایالات متحده آورده و دوباره بفروشد و دلار بگیرد، در این میان سود خوبی به دست خواهد آورد. البته برای این‌که چنین معامله‌ای سودآور باشد، باید فرض‌های خوش‌بینانهٔ بسیاری داشته باشید:

پایان تلخ برای طرح پانزی

کاری که پانزی در اواخر سال ۱۹۱۹ شروع کرده بود، فقط تا میانهٔ سال ۱۹۲۰ ادامه پیدا کرد. روزنامهٔ بوستون پست در آگوست سال ۱۹۲۰ مقاله‌ای منتشر کرد و در آن به این سوال پرداخت که آیا مدل سودآفرینی پانزی واقعاً قابل‌اتکاست؟ توجه‌ها به سرعت به کار او جلب شد و دولت به بررسی حساب‌های پانزی – که حالا سهامدار بانک هم شده بود – پرداخت. او را در دوازدهم آگوست همان سال دستگیر کردند.

پانزی به زندان رفت و در این میان، مدام با بررسی سوابق او جرم‌های تازه‌ای به پرونده‌‌اش افزوده می‌شد. او تا سال ۱۹۳۴ در زندان‌های آمریکا حبس شده بود و پس از آزادی بلافاصله به ایتالیا دیپورت شد. زندگی او پانزده سال دیگر در گمنامی و بدبختی ادامه یافت. چند بار تلاش کرد به آمریکا بازگردد. اما موفق نشد. در کشورهای دیگر هم به دنبال فرصتی برای فعالیت تجاری بود. اما زمینه‌ای فراهم نشد.

نهایتاً وی در ژانویهٔ ۱۹۴۹ در گمنامی و فقر در ریو دو ژانیرو (برزیل)‌ درگذشت.

ویژگی الگوهای سرمایه گذاری پانزی

همان‌طور که در ابتدای درس گفتیم، تشخیص طرح های پانزی چندان ساده نیست. به‌ویژه این‌که در دهه‌های اخیر، این طرح‌ها پیچیده‌تر شده‌اند. گاهی هستهٔ یک کسب و کار از جنس پانزی است. اما آن‌قدر با ایده‌های دیگر (از بازاریابی چندسطحی و پلتفرم‌های چندوجهی گرفته تا رمزارز و بلاکچین) مخلوط می‌شود که تشخیص آن ساده نیست.

صاحب‌نظران بسیاری در دهه‌های اخیر سعی کرده‌اند روش‌هایی برای تشخیص سریع‌تر طرح‌های پانزی پیشنهاد کنند (+/+). قانون‌گذاران هم در کشورهای مختلف مدام کوشیده‌اند بستر شکل‌گیری طرح های پانزی را محدود کنند. با این حال، طراحان این طرح‌ها هم ایده‌های تازه‌‌تر و پیچیده‌تری پیدا می‌کنند.

به نظر می‌رسد اگر بخواهیم ویژگی مشترک تمام طرح های کلاهبرداری پانزی را خلاصه کنیم، به این گزاره می‌رسیم که «در هیچ‌یک از این طرح‌ها، عملیات مشخص و شفاف و سودآوری اجرا نمی‌‌شود و سود سرمایه‌گذاران از اصل سرمایهٔ آن‌ها پرداخت می‌شود.»

در این میان، هر چقدر کلاهبرداران پانزی بتوانند سرعت نمایی رشد نمایی طرحشان را حفظ کنند، دیرتر لو خواهند رفت و می‌توانند هم‌چنان از محل پول سرمایه‌گذاران جدید سود سرمایه‌گذاران قبلی را پرداخت کنند.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری داستان کسب و کار به شما پیشنهاد می‌کند: