تعریف توجه و انواع توجه | بازه زمانی توجه | توجه پایدار، انتخابی و متناوب

«بازه زمانی توجه» یا «Attention Span» اصطلاحی است که در سال‌های اخیر آن را بسیار بیشتر از قبل می‌خوانیم و می‌شنویم.

توجه به «توجه» و مفاهیم وابسته به آن در دنیای روانشناسی اتفاق تازه‌ای نیست. حداقل از سال ۱۸۹۰ و زمانی که ویلیام جیمز در کتاب اصول روانشناسی خود توجه را تعریف کرد و فصلی را به آن اختصاص داد، این اصطلاح در متون جدی به کار می‌رفته است (+).

اما علت این که بعد از این همه سال، طی یک دههٔ اخیر مدام از توجه، مدیریت توجه و بازهٔ زمانی توجه صحبت می‌شود چیست؟ همان‌طور که می‌توانید حدس بزنید: گسترش دنیای دیجیتال و شبکه های اجتماعی.

بسیاری از ما احساس می‌کنیم که به اندازهٔ گذشته نمی‌توانیم روی یک موضوع متمرکز شویم و حواس‌مان به سرعت پرت می‌شود. حتی یک کلیپ دو یا سه دقیقه‌ای را هم به زحمت نگاه می‌کنیم و مدام آن را پس‌و‌پیش می‌کنیم شاید در زمان کوتاه‌تری پیام آن را دریافت کنیم.

حتی اگر بخواهیم در حد چند دقیقه هم روی کاری متمرکز شویم،‌ صدای نوتیفیکیشن لپ‌تاپ و موبایل حواس‌مان را پرت می‌کند. این‌ها هم که نباشد، عادت به شبکه‌های اجتماعی بسیاری از ما را وسوسه می‌کند که در میانهٔ کارها اینستاگرام یا توییتر را چک کنیم.

آیا ما دیگر نمی‌توانیم مثل گذشته «توجه» کنیم؟

ظاهراً باور عمومی بر این است که قدرت توجه ما کمتر از گذشته است.

کافی است در یک دورهٔ تولید محتوا شرکت کنید و بخواهید اصول ساختن یک ویدئو را یاد بگیرید. اولین چیزی که به شما خواهند گفت این است که حتی اگر ویدئویی کوتاه در حد یک دقیقه می‌سازید، در چهار یا پنج ثانیهٔ اول به مخاطب بگویید که می‌خواهید چه بگویید. چون اگر در چند ثانیهٔ اول مخاطب را جذب نکنید، او شما را رها خواهد کرد (اصطلاحاً: ویدئوی شما باید Hook یا قلاب داشته باشد).

چه اتفاقی افتاده است؟ تا همین یک یا دو دهه قبل، ما فیلم‌های سه یا چهار ساعتی را هم می‌دیدیم و اکنون به ما می‌گویند کلیپ یک دقیقه‌ای هم طولانی است و اگر قلاب حرف‌های شما در همان چند ثانیهٔ اول مخاطب را درگیر نکند، او را از دست می‌دهید.

از این دست توصیه‌ها و تجربه‌ها فراوانند و چنان که گفتیم، تجربهٔ فردی ما هم تا حدی آن‌ها را تأیید می‌کند.

چنین بحثی را می‌توانیم از دو منظر بررسی کنیم. یکی این که باور عمومی در این زمینه چیست و چگونه شکل گرفته، و دیگری این که نگاه علمی و پژوهش‌های روشمند چه می‌گویند. در ادامه از هر دو زاویه به این موضوع نگاه می‌کنیم.

موج خبری دربارهٔ کاهش بازه زمانی توجه

شاید بتوان گفت یکی از مهم‌ترین موج‌های خبری که دربارهٔ کاهش بازهٔ زمانی توجه منتشر شد، به سال ۲۰۱۵ بازمی‌گردد. در آن زمان دپارتمان شناخت مشتری در شعبهٔ کانادای شرکت مایکروسافت گزارشی با عنوان بازه‌های توجه (Attention Spans) منتشر کرد و در آن به کاهش بازه زمانی توجه پرداخت.

یک صفحه از آن گزارش، بیشتر از همهٔ صفحات مورد توجه قرار گرفت:

زیر این صفحه با فونت ریز نوشته شده بود که منبع این اینفوگرافیک سایتی به نام Statistic brain است. اما نام مایکروسافت در ذهن مخاطبان پررنگ‌تر از نام این سایت بود و این داده‌ها در ذهن خوانندگان به عنوان داده‌های گزارش مایکروسافت ثبت شد و برند مایکروسافت به فراگیر شدن این اعداد کمک کرد.

در این درس می‌کوشیم کمی بیشتر دربارهٔ توجه و بازه زمانی توجه حرف بزنیم و ببینیم تا چه حد باید به خاطر کاهش بازه زمانی توجه نگران باشیم.

تعریف توجه چیست؟

دانشمندان مختلف «توجه» را به شیوه‌های متفاوتی تعریف کرده‌اند. بنابراین به سختی می‌توانید تعریفی پیدا کنید که همهٔ صاحب‌نظران آن را قبول داشته باشند.

دو محقق مطرح در این حوزه، یعنی پیلین و کاستلر، کوشیده‌اند تعریفی ارائه کنند که تا حد امکان با دیدگاه‌های مختلف هم‌خوان باشد. تعریف آن‌ها – با جابه‌جا کردن کلمات – به این شکل است (+):

به عنوان مثال، فرض کنید در حال دیدن فیلم هستید. هم‌زمان با پخش فیلم، دیگران هم با شما حرف می‌زنند. سر و صداهایی هم از اطراف می‌آید. شاید کسی هم جلوی چشم‌تان حرکت کند. گوشهٔ ذهن‌تان هم نگرانی کارهای فردایتان را دارید. اما مغزتان این فیلم را مهم‌تر از هر موضوع دیگر می‌بیند و چیزهایی را که به فیلم مربوط است (صدا، تصویر، داستان و …) پردازش می‌کند. در این حالت می‌توان گفت شما در حال «توجه» به فیلم هستید.

بر همین اساس می‌توان بازهٔ زمانی توجه را هم تعریف کرد:

هر وقت گفتند «توجه» بپرسید: «توجه به چه؟»

همان‌طور که در تعریف بالا دیدید، توجه وقتی معنا پیدا می‌کند که بگوییم: توجه به چه چیزی.

این جمله که «بازهٔ زمانی توجه انسان X ثانیه است» یا «بازهٔ زمانی توجه انسان طی سال‌های اخیر کمتر (یا بیشتر)‌ شده» مبهم است و می‌تواند غلط باشد. فقط وقتی می‌توان چنین حکم‌هایی صادر کرد که بسیار شفاف بگوییم منظورمان توجه به چه چیزی است. این نمونه‌ها را در نظر بگیرید:

• بازهٔ زمانی توجه هنگام مطالعهٔ کتاب
• بازهٔ زمانی توجه هنگام رانندگی در شهر
• بازهٔ زمانی توجه هنگام رانندگی بین شهری
• بازهٔ زمانی توجه هنگام حضور در کلاس درس فیزیکی
• بازهٔ زمانی توجه هنگام حضور در کلاس آنلاین
• بازهٔ زمانی توجه هنگام تماشای فیلم
• بازهٔ زمانی توجه هنگام گوش دادن به پادکست
• …

حتی بدون این که مطالعه‌ها و پژوهش‌های علمی را ببینید، به شکل کاملاً شهودی می‌دانید که موارد بالا شبیه هم نیستند. شما ممکن است بتوانید یک ساعت تموم با توجه کامل سرگرم یک فیلم شوید. اما احتمال دارد نتوانید تمرکز خود را حتی به مدت پانزده دقیقه در یک کلاس آنلاین حفظ کنید.

به همین علت گاهی می‌بینیم بازهٔ زمانی توجه را بر اساس «توجه بصری» می‌سنجند. یعنی در پی این هستند که چشم تا چه مدت می‌تواند روی یک سوژه متمرکز بماند (+). گاهی هم بازهٔ زمانی توجه را با تکیه بر «توجه شنیداری» محاسبه می‌کنند (+). محققان دیگر هم روش‌های متفاوت دیگری را به کار می‌گیرند. مثلاً صفحه‌ای را که با صدها حرف الفبا پوشیده شده به فرد نشان می‌دهند و از او می‌خواهند حرف‌های مشخصی را جستجو کند (+).

پس با این حجم از تنوع روش‌ها و تعریف‌ها، این گزارهٔ کلی و مبهم که «بازهٔ زمانی توجه انسان قبل X بوده و الان Y شده» معنا ندارد.

انواع توجه | توجه پایدار، توجه انتخابی، توجه متناوب

علاوه بر این که توجه را از نظر سوژهٔ توجه به شکل‌های مختلف طبقه‌بندی می‌کنند، از نظر فرایند هم می‌توان توجه را دسته‌بندی کرد. یک شکل سادهٔ تقسیم‌بندی به صورت زیر است:

• توجه پایدار (Sustained Attention)
• توجه انتخابی (Selective Attention)
• توجه متناوب (Alternating Attention)

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مدیریت زمان به شما پیشنهاد می‌کند: