مالیات پنجره | نیت خیری که سنگفرش جادهٔ جهنم شد

«پنجره» شما را به یاد چه می‌اندازد؟

پنجره شاید برایتان واژه‌ای شاعرانه باشد؛ همان پنجره‌ای که فریدون مشیری پیشنهاد می‌کرد بازش کنید و جشن روز میلاد اقاقی‌ها را ببینید. یا پنجره‌ای که اخوان ثالث از آن می‌گفت: «ما چون دو دریچه روبه‌روی هم…»

پنجره می‌تواند واژه‌ای فلسفی هم باشد. چنان‌که آن فریدبرگ در کتاب «پنجرهٔ مجازی» مرور تاریخچهٔ آن را از آلبرتی نقاش آغاز می‌کند و تا ویندوز مایکروسافت به پیش می‌برد (+).

اما برای کسانی که در قرن هجدهم و نوزدهم در انگلستان زندگی می‌کردند، چیز دیگری را هم تداعی می‌کرده است: مالیات.

آن سال‌ها مالیات پنجره (Window Tax) در انگلستان جاری بود و از مردم متناسب با پنجره‌های خانه‌شان مالیات می‌گرفتند. قانونی که با هدف افزایش رفاه، برابری و خدمت‌دهی بهتر به مردم وضع شد و با خود تبعیض و نابرابری، بدبختی و بیماری‌ به همراه آورد. در این درس می‌خواهیم داستان مالیات پنجره را با هم مرور کنیم.

مالیات پنجره چه بود و چرا وضع شد؟

مالیات معمولاً ابزاری بوده که حکومت‌ها و دولت‌ها آن را با هدف ایجاد رفاه و امنیت، بهبود کیفیت خدمات عمومی و کاهش شکاف میان ثروتمندان و فقرا از مردم می‌گرفته‌اند. این که چنین در عمل چنین اهدافی تا چه حد محقق شده‌اند یا می‌شوند، بحث دیگری است. اما به هر حال، ادعا معمولاً چنین چیزی بوده است.

بر پایهٔ چنین فرضی، طبیعتاً باید ثروتمندان مالیات بیشتر و فقرا مالیات کمتری بپردازند. در واقع، هر کس به اندازه‌ای که از حجم اقتصاد کشور بهره برده، سهمی را برای بقای اقتصاد کشور و انسجام جامعه می‌پردازد.

این موضوع ظاهراً ساده، منشاء پیچیدگی‌های بسیاری بوده و هنوز هم هست. یکی از این پیچیدگی‌ها این است که ملاک تعیین ثروت چیست؟

در انگلستانِ قرن هفدهم، مقاومت سنگینی در برابر مالیات بر درآمد وجود داشت. مردم معتقد بودند که ثروتمندان درآمد خود را به درستی اظهار نمی‌کنند و ثروتمندان هم معتقد بودند که مالیات بر درآمد، بهانه‌ای است تا حکومت به قلمرو خصوصی زندگی آن‌ها – که دقیقاً چه می‌کنند و با چه کسانی کار می‌کنند و چه کار می‌کنند – دخالت کند.

یکی از راه‌حل‌هایی که حکومت مدتی به کار برد، مالیات اجاق (یا مالیات شومینه) بود. ثروتمندان، خانه‌های بزرگ‌تری داشتند و طبیعی بود که شومینه‌های بیشتری هم داشته باشند. شومینه می‌توانست در مقایسه با متراژ اتاق‌ها شاخص مناسب‌تری باشد. چون شمردن آن زمان زیادی نمی‌برد و تعداد شومینه‌ها متناسب با فضای خانه بیشتر می‌شد. آن زمان مقرر شد برای هر شومینه دو شیلینگ مالیات گرفته شود (+).

اما مالیات شومینه هم مخالفان خودش را داشت. عده‌ای می‌گفتند این شیوهٔ ارزیابی دارایی به حریم خصوصی‌شان لطمه می‌زند. هیچ‌کس حس خوبی ندارد که چند وقت یک‌بار، مامور مالیات در بزند و بگوید آمده‌ام همهٔ اتاق‌ها و پیدا و پنهان خانه‌تان را ببینم و شومینه‌هایتان را بشمارم.

مقاومت‌ها و اعتراض‌ها زیاد بود تا در سال ۱۶۹۶ قانون تازه‌ای وضع شد. تعداد پنجره‌های خانه‌ها را ملاک ثروتمندی صاحب‌خانه در نظر می‌گرفتند و بر اساس آن مالیات هر فرد را اعلام می‌کردند (+).

به نظر می‌رسید نوعی گرایش عدالت‌طلبانه و ترقی‌خواهانه هم در این ایدهٔ مالیاتی نهفته است: تلاشی برای این که محرومان و فقرا مالیاتی بسیار کمتر پرداخت کنند. به این منظور، مالیات را پلکانی تعیین کردند تا کسی که پنجره‌های فراوان دارد، مالیاتی بسیار بیشتر از مردم عادی بپردازد.

تبعات ناخواستهٔ یک ایدهٔ خیرخواهانه

پس از اجرای قانون جدید مالیات، ضعف‌های آن (و به قول نسل امروزی: باگ‌های آن) مشخص شد:

قانون مالیات پنجره نهایتاً در ۱۸۵۱ در بریتانیا لغو شد. اما افراد بسیاری در این میان، آزار دیدند. بیمار شدند و جان باختند.

قانون مالیات پنجره امروز می‌تواند مثال بسیار خوبی از تبعات ناخواسته در سیاست‌گذاری (Unintended Consequences) باشد و به ما بیاموزد که هنگام ارزیابی تصمیم‌ها و سیاست‌ها، افق بازتری را مد نظر قرار دهیم.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری تفکر سیستمی به شما پیشنهاد می‌کند: