شاخص توده بدنی چیست؟ فرمول BMI و معنای آن

سال‌هاست بحث چاقی و اضافه وزن به یک دغدغه در حوزهٔ سلامت عمومی تبدیل شده است و در بررسی بسیاری از بیماری‌ها می‌بینیم که چاقی به عنوان یکی از عوامل افزایش‌دهندهٔ ریسک (ریسک‌فاکتور) مطرح شده است. سکته، بیماری‌های عروق کرونر، دیابت نوع دو، افسردگی و مشکلات تنفسی، از جمله مواردی هستند که چاقی در آن‌ها یک «ریسک فاکتور» محسوب می‌شود (+).

بر اساس این مفروضات، برآورد می‌شود سالانه نزدیک به سه میلیون نفر در جهان به علت اضافه‌وزن و چاقی و بیماری‌های وابسته به آن جان خود را از دست می‌دهند (+).

تغییر سبک زندگی طی دهه‌های اخیر باعث شده چاقی و اضافه وزن به مشکلی مهم در جوامع تبدیل شود و علاوه بر مردم، سیستم بهداشت و درمان کشورها هم هزینهٔ بالایی را به علت چاقی و تبعات آن متحمل شوند.

اما چاقی و اضافه وزن را چگونه باید سنجید؟ چه شاخصی برای اندازه‌گیری میزان چاقی وجود دارد؟ از میان شاخص‌های مختلفی که برای سنجش چاقی به کار می‌رود، شاخص توده بدنی یا BMI را می‌توان رایج‌ترین دانست. معمولاً هر کس می‌خواهد وزن خود را کنترل کند، در همان روزهای نخست با فرمول BMI آشنا می‌شود و یاد می‌گیرد که باید این شاخص را کاهش دهد.

هم‌چنین گاهی ممکن است در دفتر پزشکان و متخصصان تغذیه هم نمودارهای محاسبه BMI بر اساس قد و وزن را نصب شده بر روی دیوار ببینید.

BMI مخفف چیست؟

BMI مخفف Body Mass Index است. به همین علت آن را در فارسی به «شاخص توده بدنی» یا «نمایه توده بدنی» ترجمه می‌کنند. در ادامهٔ درس خواهیم گفت که این اصطلاح صرفاً حدود نیم قرن قدمت دارد. اما فرمول BMI نزدیک به دو قرن با نام دیگری (شاخص کوتله)‌ رواج داشته و در محاسبات آماری سلامت جمعیت به کار می‌رفته است.

روش محاسبه شاخص توده بندی چیست؟ فرمول BMI

منطقی که مبنای محاسبه نمایه توده بدنی (BMI)‌ قرار گرفته بسیار ساده است.

فرض کنید می‌خواهید دربارهٔ چاقی حرف بزنید. مهم‌ترین معیار چاقی چیست؟ وزن.

اما در این‌جا یک مشکل مهم وجود دارد. نمی‌توان بدون در نظر گرفتن قد دربارهٔ وزن قضاوت کرد. مثلاً اگر بگویند یک نفر ۷۰ کیلوگرم وزن دارد، تا زمانی که قد او را ندانیم، نمی‌توانیم حدس بزنیم که او چاق است یا لاغر.

به همین علت، شاخص توده بدنی یا BMI دو پارامتر اصلی را مد نظر قرار می‌دهد: قد (بر حسب متر) و وزن (بر حسب کیلوگرم):

آیا فرمول BMI برای خانمها و آقایان فرق دارد؟

فرمول BMI هیچ نوع مولفهٔ جنسیتی در خود ندارد. وقتی از تقسیم قد بر مجذور وزن حرف می‌زنیم، برایمان مهم نیست که این قد و وزن به یک زن مربوط است یا یک مرد.

بنابراین اگر هم بخواهیم در مفهوم BMI تفاوت جنسیتی قائل شویم، این تفاوت در اصل فرمول نیست. بلکه در محدودهٔ مناسب BMI برای خانمها و آقایان است.

طی سال‌های اخیر، بعضی از کارشناسان تغذیه و کوچ‌های تناسب اندام، بنا به تشخیص و سلیقهٔ خود، اعداد متفاوتی را برای زنان و مردان اعلام می‌کنند. اما در منابع رسمی، معمولاً محدودهٔ BMI مناسب برای زنان و مردان تفکیک نمی‌شود.

مثلاً اگر می‌گویند BMI بالای ۴۰ یعنی چاقی شدید، دیگر نمی‌گویند که این BMI  برای یک خانم محاسبه شده است یا یک آقا.

BMI مناسب چقدر است؟ طبقه‌بندی چاقی بر اساس شاخص BMI

در طول سه دهه‌ی اخیر طبقه‌بندی انسان‌ها بر اساس شاخص BMI چند بار دست‌خوش تغییر شده است. طی این سال‌ها گاهی تعداد دسته‌ها و گاهی عنوان آن‌ها تغییر کرده است. اما آخرین و رایج‌ترین دسته‌بندی که هم سازمان بهداشت‌ جهانی (WHO) و هم مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا (CDC) آن را اعلام کرده‌اند به شکل زیر است (+/+):

• وزن کم و نامطلوب: BMI کمتر از ۱۸/۵
• وزن مطلوب: BMI کمتر از ۲۵ و بیشتر از ۱۸/۵
• در آستانه‌ی چاقی: BMI بیشتر از ۲۵ و کمتر از ۳۰ (تا ۲۹/۹)
• چاقی رده‌ی اول: ‌BMI بیشتر از ۳۰ و کمتر از ۳۵ (تا ۳۴/۹)
• چاقی رده‌ی دوم: BMI بیشتر از ۳۵ و کمتر از ۴۰ (تا ۳۹/۹)
• چاقی رده‌ی سوم: BMI بیشتر از ۴۰

احتمالاً هم‌اکنون مشغول ضرب‌ و تقسیم هستید و می‌خواهید BMI خود را محاسبه کنید. اما حتماً توضیحاتی را که در بخش پایانی درس دربارهٔ نقد شاخص توده بدنی آمده بخوانید تا بیش از حد درگیر بازی BMI نشوید و آن را به عنوان فرمول اضافه وزن در نظر نگیرید.

شاخص BMI چقدر معتبر است؟

وقتی از اعتبار شاخص حرف می‌زنیم، معمولاً دو معنا مد نظرمان است. یکی این که منابع و مراجع رسمی، سازمان‌های بین‌المللی، مراکز آمار و بهداشت و سلامت، چقدر از این شاخص استفاده می‌کنند؟ (رواج شاخص).

معنای دوم اعتبار هم این است که این شاخص تا چه حد ویژگی مد نظر ما را اندازه‌گیری می‌کند؟

از منظر اول باید بگوییم که شاخص BMI هنوز از نظر بسیاری از مراجع بین‌المللی معتبر محسوب می‌شود. به عنوان مثال حتی سازمان ملل هم هنگامی که می‌خواسته اهداف توسعه پایدار را تعریف کند، به این نکته توجه کرده که چند درصد افراد بالغ در یک جامعه، شاخص BMI بالاتر از ۳۰ دارند (به عنوان معیاری از اضافه‌وزن و چالش سلامت در آن کشور).

اما از منظر دوم باید بگوییم که بر این شاخص، نقدهای بسیاری وارد شده و جامعهٔ علمی و دانشگاهی، معمولاً‌ آن را چندان معتبر در نظر نمی‌گیرند. یا لااقل، تأکید می‌کنند که این شاخص به‌تنهایی نمی‌تواند معیار مناسبی برای اندازه‌گیری اضافه وزن و چاقی باشد.

تاریخچه شاخص BMI و علاقه‌مندان آن | از متخصصان آمار تا شرکت‌های بیمه

اگر چه عنوان BMI نسبتاً جدید است و حدوداً از دهه‌ی هفتاد میلادی (نیم قرن پیش) در گفته‌ها و نوشته‌ها به کار می‌رود، اما فرمول این شاخص (تقسیم وزن بر مجذور قد) قدمت بیشتری دارد و به نیمه‌های قرن نوزدهم (سال‌های ۱۸۳۰ و ۱۸۴۰) بازمی‌گردد (+).

آدولف کوتله (Adolphe Quételet) دانشمند بلژیکی که در زمینه‌های جامعه‌شناسی،‌ ریاضی، آمار و نجوم صاحب‌نظر بود، داده‌های مربوط به وزن و قد نمونهٔ بزرگی از مردان و زنان بلژیکی را در گروه‌های سنی مختلف بررسی کرد. او جدول‌هایی را تنظیم کرد و به کمک آن جدول‌ها، کوشید تغییرات وزن نسبت به قد را در طول زمان استخراج کرده و میانگین تغییر وزن با سن و قد را گزارش دهد.

طی چند دهه، بسیاری از شرکت‌های بیمه و سازمان‌ها از جدول‌های MLIC استفاده می‌کردند تا در سال ۱۹۷۲ شخصی به نام کیز (Keys) و همکارانش در مقاله‌ای این روش را نقد کردند و پیشنهاد کردند به جای این جدول‌ها از «نسبت وزن به مجذور قد» استفاده شود (کیز به خاطر پژوهش‌هایش در زمینهٔ گرسنگی و فقر غذایی معروف است و دانشمند شناخته‌شده‌ای محسوب می‌شود). در همان مقاله از اصطلاح Body Mass Index یا BMI استفاده شد (+).

هنوز دو دهه‌ی دیگر لازم بود تا به تدریج BMI جا بیفتد و نهایتاً در دهه‌ی نود میلادی (حدود سی سال قبل) سازمان بهداشت جهانی در گزارش‌های خود به این شاخص ارجاع داد (+).

پس می‌توانیم مرور تاریخی خود را این‌گونه خلاصه کنیم که شاخص BMI به‌رغم برخورداری از قدمت صدوهشتاد ‌ساله، کمتر از چهار دهه است که به شکل گسترده مورد استقبال مراجع علمی و سازمان‌های بین‌المللی می‌گیرد (+).

نقدهایی که به BMI وارد است

فرض بر این است که BMI برآوردی از میزان چربی انباشته‌ی بدن به دست می‌دهد. اما این برآورد به علت‌های متعددی ممکن است دقیق نباشد.

  چگالی ماهیچه از چربی بیشتر است و ورزشکارانی که عضله‌های درشت دارند ممکن است BMI نسبتاً بالاتری داشته باشند، اما این BMI بالا را نمی‌توان به عنوان یک اتفاق منفی تفسیر نمود.

  دسته‌بندی‌های BMI بیش از آن‌ که بر اساس پژوهش‌های پزشکی و حوزهٔ سلامت باشند، صرفاً یک قرارداد محسوب می‌شوند. کافی است به این نمونه توجه کنید: در سال ۱۹۹۸ انستیتو ملی سلامت آمریکا (NIH) تصمیم گرفت دسته‌بندی‌های مربوط به چاقی بر اساس BMI را اصلاح کند. به این ترتیب، ۲۵ میلیون آمریکایی در شرایطی که شب با وزن کاملاً‌ عادی و BMI مناسب خوابیدند، صبح روز بعد، چاق محسوب می‌شدند (+).

  جنسیت، نژاد، بلندی پا (از کف پا تا کمر) و اندازه‌ی دور کمر از جمله پارامترهایی هستند که در این شاخص لحاظ نمی‌شوند و همین نکته باعث می‌شود که BMI به تنهایی نتواند معیاری از چربی انباشته‌ی بدن باشد (+). به عنوان مثال، ترکیب بدنی مردم آسیای جنوب شرقی با مردم اروپا و آمریکا متفاوت است. بنابراین اگر فرضاً بافت چربی بدن، جنسیت و سن فردی از فیلیپین یا چین با فرد دیگری از آمریکا برابر باشد، BMI آسیایی ۲٪ تا ۳٪ کمتر از ‌BMI آمریکایی خواهد بود. یا به زبان دیگر، در BMI برابر، بافت چربی آسیایی‌ها بیشتر از آمریکایی‌ها و اروپایی‌هاست (+/+). با توجه به این که سازمان بهداشت جهانی و مرکز کنترل بیماری‌های آمریکا هر دو دسته‌بندی یکسانی را تجویز می‌کنند، عملاً می‌توان گفت مردم تمام جهان با دسته‌بندی‌ای سنجیده می‌شوند که مناسب مردم آمریکاست.

  اصلِ ماجرای «ارتباط BMI با بروز بیماری‌های مختلف» بارها محل تردید قرار گرفته است. از جمله این‌که برخی تحقیقات درباره BMI نشان می‌دهند نیمی از کسانی که بر اساس BMI دارای اضافه‌وزن محسوب می‌شوند،‌ از نظر قند خود، فشار خون و سطح کلسترول در وضعیت عادی قرار دارند. در حالی که یک‌چهارم کسانی که از نظر BMI در وضعیت مطلوبی قرار دارند،‌ از عوارض بیماری‌های کاردیومتابولیک رنج می‌برند (+).

  طی دهه‌های اخیر، بارها مشخص شده تعدادی از کسانی که در NIH و CDC بر روی دسته‌بندی چاقی کار می‌کنند، رابطهٔ بسیار نزدیکی با صنعت «لاغری و کاهش وزن» دارند (+). برخی از آن‌ها برای انجام پژوهش‌های مرتبط با چاقی از شرکت‌های داروسازی بودجه گرفته‌اند و حتی برخی از آن‌ها مشاور برنامه‌ها و پروژه‌های کاهش وزن بوده‌اند. بنابراین، می‌توان حدس زد که ساده‌ترین جابه‌جایی‌ها در BMI (نظیر آن‌چه در سال ۱۹۹۸ اتفاق افتاد و بخش بزرگی از مردم جهان را یک‌شبه از وزن عادی به چاق تبدیل کرد) برای آن‌ها سودهای کلان به همراه داشته است.

این بدان معنا نیست که BMI را باید به کلی کنار گذاشت؛ خصوصاً در شرایطی که جایگزین بهتری برای آن نداریم. اما چنان‌که بسیاری از متخصصان تأکید می‌کنند، بهتر است شاخص توده بدنی صرفاً «یکی از» شاخص‌های مورد بررسی باشد و آن را به تنهایی به عنوان شاخص معیار و مرجع در نظر نگیریم.

در حال حاضر شاخص‌های دیگری مانند دور کمر، اندازه دور باسن و نیز ترکیب‌های آن‌ها (مثلاً نسبت دور کمر به دور باسن) از جمله شاخص‌هایی هستند که به عنوان مکمل BMI و یا جایگزین آن مورد توجه قرار می‌گیرند (+).

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری سبک زندگی من به شما پیشنهاد می‌کند: