مبادله در برابر رابطه | فرق مبادله اقتصادی با رابطه اجتماعی چیست؟

بخش بزرگی از زندگی شخصی و کسب و کار به تعامل (Interation) با دیگران می‌گذرد: تعامل مشتری با کسب و کار، تعامل دوستان با یکدیگر، تعامل هر یک از ما با شریک عاطفی‌مان، تعامل مدیر با کارمند، تعامل کارمند با سازمان و …

تعامل‌ها را می‌توان از منظرهای مختلفی ارزیابی و دسته‌بندی کرد. یکی از این دسته‌بندی‌ها «مبادله» در برابر «رابطه» است.

ما تا کنون چند بار در درس‌های متمم به شکل‌های مختلف به این دسته‌بندی اشاره کرده‌ایم. اما برای این‌که شناخت‌ عمیق‌تری از این دسته‌بندی داشته باشید، تصمیم گرفتیم درس مستقلی را به آن اختصاص دهیم.

تفاوت مبادله و رابطه به زبان ساده

وقتی سوار تاکسی می‌شوید و به مقصد می‌رسید، راننده انتظار دارد کرایه را همان‌جا پرداخت کنید. او خدمتی به شما عرضه کرده (جابه‌جایی از مبداء به مقصد)‌ و در مقابل از شما انتظار دارد مبلغی پرداخت کنید. در این‌جا یک «مبادله / exchange» اتفاق افتاده است: چیزی گرفته‌اید و چیزی داده‌اید.

هیچ‌وقت نمی‌توانید به راننده بگویید: «ممنونم که من را به مقصد رساندی. به جبرانش، اگر روزی جایی در این شهر کاری داشتی به من بگو تا برایت انجام دهم.»

تعامل شما با راننده از لحظهٔ سوار شدن به تاکسی آغاز می‌شود و هنگام پیاده‌ شدن از تاکسی به پایان می‌رسد. در این فاصله، یک مبادلهٔ اقتصادی کامل انجام شده است.

حالا فرض کنید هنگام خروج از خانه، همسایه‌تان را دیده‌اید که با خودرو به محل کار می‌رود. او مقصدتان را می‌پرسد و پیشنهاد می‌کند شما را به مقصد برساند. واضح است که در مقصد به او پیشنهاد نمی‌کنید کرایهٔ مسیر را بپردازید. چنین پیشنهادی بی‌احترامی مطلق تلقی می‌شود. چرا؟ چون همسایه‌تان این کار را در قالب یک «مبادلهٔ اقتصادی» ندیده است. او با شما نوعی «رابطهٔ اجتماعی» دارد. امروز شما را به مقصد می‌رساند و می‌داند که روزی دیگر هم ممکن است این لطفش را جایی دیگر به همین شکل یا شکلی دیگر جبران کنید.

معرفی کتاب مبادله و قدرت

تفاوت مبادله و معامله را می‌توانید در کتاب‌های بسیاری بیابید و بخوانید. اما یکی از بهترین منابع، کتابی است که پیتر بلاو جامعه‌شناس آمریکایی با عنوان «مبادله و قدرت در زندگی اجتماعی» تألیف کرده است (+). این کتاب – که بسیاری از کتاب و مقالات دیگر هم از آن الهام گرفته‌اند – در سال ۱۹۶۴ منتشر شده است.

پیتر بلاو در این کتاب مفهوم روابط مبتنی بر مبادله (exchange relations) را در برابر روابط اجتماعی (social relations) قرار داد و به تفصیل آن‌ها را با هم مقایسه کرد.

امروز در مباحث رابطه عاطفی، حمایت اجتماعی، مدیریت بازاریابی، مدیریت ارتباط با مشتری و ده‌ها حوزهٔ دیگر از مدلی که او پیشنهاد کرد برای توصیف و طبقه‌بندی تعامل‌ها استفاده می‌کنند.

تفاوت مبادله و رابطه (این بار کمی دقیق‌تر)

پیتر بلاو مبادله و رابطه را از چند منظر متفاوت می‌داند. و البته تأکید می‌کند که همهٔ مبادله‌ها به شکل مطلق در یکی از این دو دسته قرار نمی‌گیرند و می‌توانند جایی در میانهٔ این دو باشند:

آیا نگاه معامله‌‌محور به دیگران بد است؟

لزوماً نه. رویکرد مبادله‌ای لزوماً چیز بدی نیست. واقعیت این است که بسیاری از تعامل‌هایی که ما در زندگی با دیگران داریم از جنس مبادله و معامله هستند.

رابطهٔ مستاجر و صاحب‌خانه می‌تواند کاملاً مبادله‌ای باشد و هیچ‌کس هم از این وضعیت ناراحت نمی‌شود. هم‌چنین بسیاری از تعامل‌ها و تراکنش‌هایی که میان مشتریان و فروشندگان انجام می‌شود، کاملاً‌ از جنس مبادله است.

حتی ممکن است بخشی از رابطهٔ خواهر و برادر یا پدر و فرزند هم مبادله‌ای باشد و باز هم نمی‌توان بر آن خرده گرفت.

علاوه بر این، گفتیم که تعامل‌ها را نمی‌توان به دو دستهٔ معامله‌ای – غیرمعامله‌ای تقسیم کرد. اتفاقی که در عمل می‌افتد این است که هر رابطه‌ای ترکیبی از «معامله – رابطهٔ اجتماعی» است.

آن‌چه معمولاً به سوء‌تفاهم، تنش و تعارض منتهی می‌شود این است که دو طرف تصویر متفاوتی از یک رابطه دارند. مثلاً یکی از طرفین بر این باور است که وجهِ غالبِ تعامل‌شان از جنس «رابطه اجتماعی» است و طرف مقابل معتقد است که «ما صرفاً در حال انجام تعدادی معامله هستیم.»

چرا آشنایی با طیف «رابطه – مبادله» مهم است؟

همان‌طور که گفتیم، در بسیاری از رشته‌های علوم، از مبادله‌های انسان‌ها با هم تا مبادله‌های رایج میان انسان‌ها و سازمان‌ها و نیز مبادله‌های بین‌سازمانی، طیف «معامله-رابطه» معنا پیدا می‌‌کند.

گاهی در جایگاه مدیر، شاید باید نقطهٔ مشخصی از این طیف را هدف قرار دهید و بکوشید سهم معامله-رابطه در تعاملی که با کارکنان سازمان دارید، درست باشد.

گاهی هم باید در جایگاه دوست یا شریک عاطفی، به سهم رفتارهای معامله‌گرانه توجه کنید. چون افزایش این نوع رفتارها نشان می‌دهد که آیندهٔ رابطه در خطر قرار گرفته است و برای حفظ یا ترمیم رابطه پیش‌دستی کنید.

به تدریج در درس‌های مختلف متمم، مصداق‌های این بحث را خواهیم دید و بارها دربارهٔ آن صحبت خواهیم کرد.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری حمایت اجتماعی به شما پیشنهاد می‌کند: