سواد چیست؟ | تعریف سواد از نظر یونسکو
«از یک آدم باسواد انتظار میرود چنین رفتاری انجام ندهد.» «این روزها سواد دیجیتال به همان اندازهٔ سواد سنتی برای گذران زندگی ضروری است.» «مشکل دموکراسی این است که یک انسان بی سواد میتواند برای سرنوشت یک فرد متخصص تصمیم بگیرد.» «در دوران کرونا دیدیم که سواد سلامت برای فرد و جامعه بسیار مهم و سرنوشتساز است.» «برای حضور موثر در شبکه های اجتماعی لازم است سواد رسانه ای داشته باشید.» «بسیاری از طلاقها ناشی از پایین بودن سطح سواد عاطفی و سواد زندگی است.» «با وجود سهم قابلتوجهی کشاورزی در کشور، سواد کشاورزی آنچنان که باید رشد نکرده است.» «سیاستگذاری که سواد اقتصادی ندارد نمیتواند در سیاستگذاری اقتصادی موفق باشد.» «شوق مذهبی در میان مردم زیاد است اما سواد مذهبی چندان زیاد نیست.»
اینها صرفاً نمونههایی از گزارههایی هستند که هر روز، اینجا و آنجا، بر پایهٔ مفهوم سواد میخوانیم و میشنویم. سواد که زمانی به خواندن و نوشتن محدود بود، امروزه معنای بسیار گستردهای پیدا کرده و همه از آن حرف میزنند و هر کس به فراخور حال خود، اصطلاحی بر پایهٔ سواد میسازد.
رونق «سواد» در حدی است که بازار بزرگی حول آن شکل گرفته و حتی کسانی که قبلاً از عناوین دیگری برای کارشان استفاده میکردند، بهتدریج «سواد» را در عنوان کارهایشان میگنجانند. مثلاً نام کارگاههای هوش هیجانی بدون تغییر جدی در محتوا به سواد عاطفی تغییر میکند و آنچه پیش از این به عنوان روانشناسی پول یا برنامه ریزی مالی شخصی مطرح میشده، سواد مالی نامیده میشود.
در این درس دربارهٔ تعریف سواد صحبت میکنیم و به این موضوع میپردازیم که چرا پس از گسترش انواع مدارس و دانشگاهها طی چند دههٔ اخیر، دوباره سواد تا این حد به دغدغهٔ ما تبدیل شده است؟
معنی لغوی سواد چیست؟
تشخیص ریشه کلمه سواد دشوار نیست. سواد با اَسوَد (رنگ سیاه) همخانواده است معنی آن سیاهی است. بنابراین میتوان گفت کلمه سواد در فرهنگ ما به این اشاره داشته که کسی میتواند «کاغذ سیاه کند» یا «سیاهیهای کاغذ را بخواند.»
دربارهٔ ریشه شناسی کلمهٔ سواد در زبان انگلیسی (Literacy) هم زیاد صحبت شده است. یکی از نظریههای پرطرفدار این است که Literate با Letter همخانواده است و باسواد – در فرهنگ انگلیسی – کسی بوده که با حروف سروکار داشته و میتوانسته آنها را بخواند و بنویسد.
البته انبوه اصطلاحاتی که با واژهٔ سواد ساخته شده نشان میدهد که دنیای امروز از افراد باسواد چیزی فراتر از سیاه کردن کاغذ و خواندن و نوشتن انتظار دارد. در یک مقاله که در سال ۱۹۹۸ میلادی با محوریت سواد رسانه ای نوشته شده، در کنار سواد خواندن و نوشتن و سواد رسانه ای این اصطلاحات را هم میبینیم (فایل PDF مقاله): سواد آثار چاپی، سواد کامپیوتر، سواد چندرسانهای، سواد فرهنگی، سواد اجتماعی و سواد بوم شناسی.
امروز بعد از حدود دو دهه، دهها اصطلاح دیگر از این دست هم رواج یافته است: سواد دیجیتال، سواد عددی و سواد آماری، سواد احساسی، سواد اقتصادی، سواد کشاورزی، سواد نقد، سواد منطقی، سواد مذهبی، سواد سلامت روانی، سواد نژادی، سواد بصری و سواد ترجمه.
واضح است که نمیتوان مفهوم همهٔ این اصطلاحات را به خواندن و نوشتن محدود کرد.
چرا اخیراً بیشتر دربارهٔ معنی سواد و انواع سواد صحبت میشود؟
اگر کتابها و رسانههای شش یا هفت دهه قبل را نگاه کنید میبینید که کلمهٔ سواد و ترکیبهای آن در حد امروز رایج نبودهاند. اما طی بیست یا سی سال اخیر، سواد بهشدت در کتابها و مقالات مطرح شده و نویسندگان دربارهٔ اهمیت سواد و انواع سواد حرف میزنند.
اگر گزارش Ngram گوگل را مبنا قرار دهیم، حدود نیم قرن است که بحث دربارهٔ مفهوم سواد رونق بسیاری پیدا کرده و نویسندگان بیشتر از گذشته دربارهٔ آن حرف زدهاند (+). احتمالاً علت را حدس میزنید: رواج رسانه جدید بهویژه کامپیوتر و اینترنت.
از نخستین روزهای تاریخ مکتوب بشر تا اوایل قرن بیستم، خواندن و نوشتن معنای نسبتاً شفافی داشته و همیشه با «متن مکتوب» در ارتباط بوده است. اما گوش دادن به اخبار رادیو یا تلویزیون را در نظر بگیرید. در نگاه اول به نظر میرسد که حرفهای گویندهٔ خبر از جنس گفتگوهای شفاهی است. اما میدانیم که چنین نیست. او یک متن مشخص را میخواند. آنچه در اخبار «میشنویم» به «خواندن» متن نزدیکتر است.
با گسترش اینترنت و شکلگیری وبسایتها و رواج یافتن شبکه های اجتماعی ماجرا پیچیدهتر هم شد. متن و صدا و تصویر در رسانه های جدید آنقدر در هم آمیخته که هنگام نقل مطلبی از یک شبکه اجتماعی مثل اینستاگرام نمیدانیم بهتر است بگوییم «در اینستاگرام گفته بود» یا «در اینستاگرام خواندم.»
به همین علت صاحبنظران، جهان امروز ما را جهان Post-typographic مینامند (پسانویسهنگاری یا پساحروفنگاری)؛ جهانی که از خواندن و نوشتن حروف فراتر رفته است (+): «ما باید همواره این پرسش را در ذهن داشته باشیم که در فرهنگهای مختلف، خواندن و نوشتن چه مصداقها و معناهایی پیدا میکند؟»
طی چند دههٔ اخیر، محققان و صاحبنظران، دانشگاهها، سازمانها و نهادهای مختلف، کوشیدهاید به این پرسش پاسخ دهند. با وجودی که محققان سالها قبل از سازمانهای بینالمللی به این موضوع پرداختهاند، اما رایج است که در بحثهای عمومی برای تعریف سواد به تعریف سواد از دیدگاه یونسکو اشاره میکنند.
تعریف سواد از نظر یونسکو
همانطور که میدانید برنامه توسعه سازمان ملل متحدد (UNDP) هفده شاخص برای توسعه پایدار تعریف کرده است (این هفده مورد را میتوانید در درس اهداف توسعه پایدار بخوانید). چهارمین هدف از این هفده هدف، آموزش کیفی (Quality Education) است.
طبیعتاً تعریف دقیقتر هر یک از این هفده هدف به یکی از سازمانهای تخصصی زیرمجموعهٔ سازمان ملل سپرده شده و تدوین و تشریح هدف چهارم به علت ماهیت آموزشی آن به یونسکو سپرده شده است. سند یونسکو در این باره در ایران آنقدر معروف شده که حتی کسانی که شمردن را هم بهدرستی بلد نیستند، نام آن را بلدند: سند ۲۰۳۰ (فایل PDF در سایت یونسکو).
آنچه به عنوان تعریف سواد از نظر یونسکو میشناسیم در این سند آمده است. البته یونسکو در سند ۲۰۳۰ تعریف سواد را از سند دیگری که در سال ۲۰۰۵ منتشر شده نقل کرده، اما تکرار آن در سند ۲۰۳۰ تأییدی بر این است که طی یک دههٔ پیش رو احتمالاً سواد همچنان به شکل زیر تعریف خواهد شد:
Literacy is defined as the ability to identify, understand, interpret, create, communicate and compute using printed and written materials associated with diverse contexts.
Literacy involves a continuum of learning in enabling individuals to achieve their goals, develop their knowledge and potential and participate fully in community and society.
پرداختن به جزئیات این تعریف، برای بحث ما که قرار نیست از تعریف ساده سواد فراتر رود، ضروری نیست. اما چند نکتهٔ مهم در تعریف سواد از نظر یونسکو وجود دارد که خوب است به آن توجه کنیم:
◾سواد فراتر از خواندن و نوشتن
«تشخیص» و «درک» و «تفسیر» و حتی «خلق» و «محاسبه» و «ایجاد ارتباط» به مولفههای سواد افزوده شده است. پس اگر کسی خواندن و نوشتن میداند اما نمیتواند متنهای مورد نیازش را کامل درک کند، یا اینکه خواندن و نوشتن میداند، اما نمیتواند نامهای را که برای کارهای روزمرهاش لازم دارد بنویسد (مصداقِ خلق) باسواد محسوب نمیشود.
◾حد مورد نیاز سواد
وقتی از توانایی درک مطلب یا توانایی تفسیر متن و یا محاسبه و توانایی برقراری ارتباط حرف میزنیم، منظورمان چه سطحی از توانایی است؟ مثلاً آیا همه باید بتوانند متون حقوقی را بخوانند و درک کنند؟ یا هر فرد باسواد باید بتواند گزارشهای آماری را بخواند و تحلیل کند؟
بر اساس تعریف یونسکو از سواد، یکی از مهمترین معیارها این است که سواد فرد باید در حدی باشد که بتواند در جامعه مشارکت کامل داشته باشد.
◾سواد یک طیف است
چنانکه در تعریف یونسکو آمده، و البته درک آن هم دشوار نیست، سوادی که به این شکل تعریف میشود کاملاً طیفی است. یعنی ما نمیتوانیم انسانها را به دو دستهٔ باسواد و بیسواد تقسیم کنیم. بلکه باید یک طیف در نظر بگیریم که یک سمت آن بیسوادی است و انسانها با یادگیری و توسعهٔ توانمندیهای خود، از نقطهٔ بیسوادی دور شده و به سمت باسوادی حرکت میکنند.
درباره انواع سواد
در سند یونسکو اصطلاحاتی مثل سواد رسانه ای و سواد دیجیتال و مانند اینها را نمیبینیم. در عین حال در همین سند به تمهای فراوانی اشاره شده است. موضوعاتی مثل مهارتهای شغلی، دانستههای حوزهٔ سلامت و سواد مرتبط با کارآفرینی از جملهٔ این موارد است. موضوع برابری جنسیتی هم – که بحثهای فراوانی را در رسانههای رسمی کشورمان ایجاد کرده است – یکی از همین تمهاست.
با این حال، وقتی از «مشارکت کامل در جامعه» حرف میزنیم، طبیعی است که فرد باید بتواند از زیرساختهای اجتماعی و خدمات مدنی استفاده کرده و در ساختارهای اجتماعی فعال باشد. بنابراین استفاده از تعبیرهایی مثل سواد مالی، سواد سلامت، سواد خبری، سواد اخلاقی و مانند اینها، با تعریفی که یونسکو ارائه کرده همخوان است.
درس های مرتبط با سواد در متمم
بسیاری از درسهای متمم را بهنوعی میتوانید زیرمجموعهٔ آموزش سواد و سوادآموزی در نظر بگیرید. مثلاً درسهای روانشناسی پول را میشود کاملاً از جنس سواد مالی دانست. یا درسهای مهارت یادگیری مشخصاً از جنس سواد هستند. چون درک و فهم و تفسیر و خلق را آموزش میدهند. درسهای هوش هیجانی هم از همان جنسی هستند که معمولاً به عنوان سواد عاطفی آموزش داده میشوند. دربارهٔ درسهایی مانند هوش کلامی و ظرافتهای کلامی هم نیازی به توضیح نیست.
در کنار اینها تا کنون دو درس هم اختصاصاً با عنوان «سواد» در متمم منتشر شدهاند: درس سواد دیجیتال و سواد رسانه.
در آینده هم این دو درس ویرایش و تکمیل شده و هم درسهای دیگری در قالب افزایش سواد زندگی به متمم افزوده خواهد شد.
دوست عزیز.
شما با عضویت رایگان به عنوان کاربر آزاد متمم (صرفاً با تعیین نام کاربری و کلمهی عبور) میتوانید به حدود نیمی از چند هزار درس متمم دسترسی داشته باشید.
همچنین در صورت تمایل، با پرداخت هزینه عضویت، به همهی درسهای متمم دسترسی خواهید داشت. فهرست برخی از درسهای مختص کاربران ویژه متمم را نیز میتوانید در اینجا ببینید:
فهرست درسهای مختص کاربران ویژه متمم
از میان درسهایی که در فهرست بالا آمده است، درسهای زیر از جمله پرطرفدارترین موضوعات هستند:
دوره MBA | مذاکره | کوچینگ | توسعه فردی
فنون مذاکره | تصمیم گیری | مشاوره مدیریت
تحلیل رفتار متقابل | تسلط کلامی | افزایش عزت نفس
چگونه شاد باشیم | هوش هیجانی | رابطه عاطفی
خودشناسی | شخصیت شناسی | پرورش کودکان هوشمندتر
اگر با فضای متمم آشنا نیستید و دوست دارید دربارهی متمم بیشتر بدانید، میتوانید نظرات دوستان متممی را دربارهی متمم بخوانید و ببینید متمم برایتان مناسب است یا نه. این افراد کسانی هستند که برای مدت طولانی با متمم همراه بوده و آن را به خوبی میشناسند:
ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مهارت یادگیری به شما پیشنهاد میکند:
- مهارت یادگیری، تکنیکها و روشهای یادگیری بهتر
- روشهای نادرست متممخوانی!
- سواد چیست؟ | تعریف سواد از نظر یونسکو
- هدف گذاری و تنظیم لیست اهداف در یادگیری (+ نمونه هدف گذاری)
- آیا آموزش الکترونیکی و روشهای یادگیری الکترونیکی مناسب شماست؟
- فایل صوتی – مقدمهای بر مهارت یادگیری
- فایل صوتی درباره مهارت یادگیری | چند نکته درباره تکنیکهای یادگیری
- فایل صوتی درباره مهارت یادگیری – قسمت سوم
- فایل صوتی مهارت یادگیری | اهمیت کند کردن سرعت یادگیری
- یادگیری کریستالی | دانلود فایل صوتی دربارهٔ مهارت یادگیری
- فایل صوتی درباره مهارت یادگیری کریستالی – ماجرای دروغ و فریب
- آیزاک آسیموف | تمرین یادگیری کریستالی
- آنتوان دو سنت اگزوپری | تمرین یادگیری کریستالی
- بهترین معلم ریاضی کیست؟
- تعریف منحنی یادگیری چیست و برای ما چه کاربردی دارد؟
- کتابخوانی و توصیه هایی برای آن | چگونه کتابخوان شویم؟
- درباره اهمیت کتاب | بخشی از متن کتاب آهنگ افلاک نوشته کارل سیگن
- گروه کتابخوانی | برای کتابخوانی گروهی چه قوانینی بگذاریم؟
- چگونه کتاب بخوانیم؟ راهنمای مورتیمر آدلر برای کتاب خواندن
- درباره اهمیت کتابهای قدیمی | چرا باید آنها را بخوانیم؟
- کتاب های پرفروش | آیا پرفروش ترین کتاب های جهان لزوماً بهترین کتابهای حوزهٔ خود هستند؟
- آموزش خلاصه نویسی و یادداشت برداری
- آیا با این رسمالخط، مطالب را بهتر به خاطر میسپارید؟
- کتاب صوتی یا کاغذی؟ | آیا کتاب کاغذی جای خود را به کتاب صوتی خواهد داد؟
- در کتابخانه شخصی شما چه خبر است؟
- نقشه ذهنی چیست؟ بررسی کاربردهای نقشه ذهنی در یادگیری
- نقشه مفهومی یا نمودار مفهومی چیست؟ | راهنمای ترسیم نقشه و یک نمونه
- تکنیک های یادگیری | بهترین روش مطالعه و یادگیری درسهای متمم چیست؟
- معرفی کتاب چرا به یاد میآوریم؟ | دربارهٔ حافظه، به خاطر سپردن و فراموش کردن
- اینفوگرافی تکنیکهای یادگیری
- حافظه کوتاه مدت، حافظه بلند مدت و حافظه فعال چه هستند؟
- تانیا لومبروزو (محقق روانشناسی شناختی)
- هر یک از اینها از کدام سیاره آمدهاند؟
- آیا شما از این روش یادگیری استفاده میکنید؟
- ترجمه کتاب | چگونه بدانیم یک کتاب انگلیسی به فارسی ترجمه شده یا نه؟
- بلوم کیست؟ | زندگینامه + اهمیت نظریه بلوم در یادگیری
- طبقه بندی بلوم (سطوح یادگیری بلوم)
- دانستن، حفظ کردن و به خاطر سپردن، میتواند یکی از اهداف آموزش باشد
- منظور از درک مطلب چیست؟ چگونه برای درک مطلب هدفگذاری کنیم؟
- کاربردی کردن آموختهها: آیا به تفاوت آموختن و به کاربردن توجه کردهاید؟
- تجزیه و تحلیل به عنوان یکی از مهارتها در یادگیری
- توانایی ارزیابی و قضاوت یکی از مراحل یادگیری است
- بالاترین سطح یادگیری، خلق و ترکیب است
- انواع سبک های یادگیری چه هستند و چه کاربردی دارند؟
- انواع سبک های شناختی | تفاوتهای ما در اندیشیدن، یادگیری و حل مسئله
- کدامیک از روش های یادگیری را انتخاب میکنید؟
- درباره اهمیت آموزش دانشگاهی
- افزایش سرعت یادگیری به عنوان یک هدف
- چند پیشنهاد ساده برای بهبود روش مطالعه شما
- مخترع کیست؟
- آیا مراقب هستید که آموزش، شما را نادانتر نکند؟
- اثر دانینگ کروگر | آنکس که نداند و نداند که نداند
- منابع تکمیلی | دوره صوتی آموزش کتابخوانی و انتخاب کتاب مناسب (محمدرضا شعبانعلی)
چند مطلب پیشنهادی از متمم:
برخی از سوالهای متداول درباره متمم (روی هر سوال کلیک کنید)
ثبتنام | اطلاعات بیشتر فهرست درسهای متمم
نویسندهی دیدگاه : علی کریمی
دنیای کلمات
من در ابتدای عضویتم در متمم و مطالعه روزنوشتهها
هیچ اهمیتی برای کلمات قائل نبودم.
اما به مرور زمان با مطالعه روزنوشتهها و سایت متمم متوجه شدم که کلمات، میراث بشری و ابزاری برای بقا هستند.
در ادامه چند جمله در این باره مینویسم.
زبان بستری برای اندیشیدن و فهم دنیا
همانطور که محمدرضا عزیز در باز هم دربارهٔ اهمیت کلمات نوشته است.
یا در نوشته برای فردا از محمدرضا عزیز به ((اهمیت کلمات)) در متن این نوشته با ذکر مثال اشاره میشود.
یک مطلب را در اینجا نقل قول میکنم.
در ادامه چند مطلب استحاله کلمات، انواع هیجانات و ابراز احساسات با کلمات | چرخ رابرت پلاچیک و اتیمولوژی چیست؟ برای مطالعه بیشتر معرفی میکنم.
عرض ادب خدمت همه دوستان
به نظر بنده کلمات بهترین ابزار یک معلم برای باز کردن مسیر هر چه فراختر انتقال دانش به مغز و دل دانش آموز است که جناب شعبانعلی عزیز چقدر خوب و آسان این مسیر باز میکنند. معلم و استاد عزیز روزتون مبارک
نقدی بر تعریف سواد از نظر یونسکو:
در تعریف محدود کردن سواد به توانایی تشخیص و درک و … در منابع مکتوب و نوشتاری. در حالیکه امروزه منابع مختلفی برای تشخیص و درک و تفسیر و … برای انسان فراهم است مانند فیلمی که در پلتفرمی مانند یوتیوب وجود دارد و فرد می تواند به کمک آن دانشی کسب کند و حتی مهارتی را یاد بگیرد.
به نظرم تعریف بهتر این بود: “توانایی بکارگیری منابع مختلف برای ایجاد تغییر در خود و محیط یا جامعه”
مثال: عباس برزگر یک کارآفرین با سواد نوشتن و خواندن در حد سوم ابتدایی است. خیلی توانایی تحلیل و درک و تفسیر متون پیچیده حتی حوزه گردشگری را ندارد اما یک کارآفرین موفق در عرصه گردشگری است. چون ایشان توانایی استفاده از منابع جهت یادگیری(تغییر و تحول درونی) برای رسیدن به اهداف بیزنسی خود را دارد. منابع هم شامل مشاهدات توریستها و کشف علایق آنها بوده است. عباس با مشاهده دقیق(معادل تشخیص identity) در تعریف یونسکو از رفتار و ابراز علاقه توریست ها به زندگی ارگانیک عشایر متوجه اهمیت جاذبه گردشگری زندگی طبیعی عشایر استان فارس می شود. و بر همین اساس یک بیزنس ایجاد میکند. ایشان در دوره MBA شرکت نکرده است حتی سواد نوشتاری و خواندن در این حد را هم ندارد، ولی کارآفرینی کرده است.
بنابراین ضمن تشکر و قدردانی از زحمات یونسکو، تعریف بالا جامعتر از تعریف ارائه شده این نهاد است.
در مورد اهمیت استفاده از کلمات انگار ما نیاز داریم به استفاده از کلمات تا به تجربه هامون در زندگی شکل بدیم و نحوه بودن خودمون رو در جهان برای دیگری ابراز بکنیم.
به نظرم از نگاه لغوی که مطرح کردید سواد (از نظر استفاده از حروف و کلمات) و تجربه تاثیر مستقیمی روی هم دارند اما با هم متفاوت هستند.
شاید سواد استفاده از تجربه ها یعنی بیان تجربه ها به شکل کلامی و عملی در بطن زندگی.
عالی بود
طیف کلمه مناسب و به جا
میدونی از این صفر و صد بودن متنفرم می کنند. ما باید قبول کنیم سواد، شعور، درک، خلق و غیره خیلی از چیزها را داریم و در عین حال در خیلی از چیزهای دیگه ضعیف هستیم. امروزه دیگه سواد فقط خواندن و نوشتن نیست. خیلی فراتر رفته.
فقط با یادگیری بیشتر است که می توان سهم مناسبی از باسوادی را کسب کنیم.
به نظر من سواد ارتباط مستقیمی با تجربه نیز دارد. آدمای با تجربه سواد بیشتری دارند.
بله کلمات نیز قدرت کشنده ای دارند. باید از آنها درست استفاده کنیم.
گاهی اوقات وقتی در جمع های خانوادگی بحث از مدرک تحصیلی و سواد میشود افرادی هستن که میگن قدیمی ها باسوادتر بودن یا اینکه مدرک کلاس پنجم زمان قدیم ارزشش از لیسانس الان بیشتر هست من پس از خوندن این مطلب تا حدودی از نظر خودم مفهوم این حرف رو متوجه شدم در گذشته اگر یک فردی فقط سواد خواندن و نوشتن داشت در طیف سواد از اکثریت مردم فاصله قابل توجهی میگرفت ولی امروزه با توجه به اضافه شدن جنبه های مختلف زندگی و کسب حداقل سواد توسط اکثریت جامعه با یادگیری خواندن و نوشتن و مدرک گرفتن نمیشود از افراد جامعه فاصله زیادی گرفت به همین خاطر ما امروزه سواد را در خواندن و نوشتن و مدرک تحصیلی نمیبینیم.