کتاب کی بود کی بود؟ | وقتی خودمان را توجیه می‌کنیم

چرا بروز دادن خشم ما را خشمگین‌تر می‌کند؟

مایکل کان، که آن زمان دانشجوی کارشناسی روانشناسی بالینی دانشگاه هاروارد بود، آزمایش هوشمندانه‌ای طراحی کرد که مطمئن بود فواید تخلیه‌ی هیجانی را نشان می‌دهد.

خودش را جای یک پزشک جا زد که باید برای پژوهش‌های پزشکی‌اش از دانشجویان کالج، یکی یکی، آزمون دروغ‌سنجی و فشار خون بگیرد.

نوبت هر کدام از دانشجویان که می‌رسید، کان وانمود می‌کرد از رفتار آن‌ها آزرده شده و بهشان بد و بیراهی (که توهین مستقیم به مادرشان بود) می‌گفت. دانشجوها هم کفری می‌شدند و فشار خون‌شان بالا می‌رفت.

در گروه آزمایش، به دانشجوها اجازه می‌دادند که خشم‌شان را بروز دهند، به این شکل که می‌توانستند به سرپرستِ کان مراجعه و از او شکایت بکنند؛ به این ترتیب دانشجویان تصور می‌کردند که او را بدجوری به دردسر می‌اندازند.

در گروه کنترل به دانشجویان امکان بروز خشم‌شان را نمی‌دادند.

کان که خودش از آن فرویدی‌های دو‌آتشه بود، از نتایج آزمایش شگفت‌زده شد: تخلیه‌ی هیجانی اصلاً به درد نمی‌خورد.

کسانی که توانسته بودند دقّ و دلی‌شان را از کان خالی کنند، بیشتر از کسانی که از این فرصت محروم شده بودند از او بدشان می‌آمد. علاوه بر این، ابراز خشم، فشار خونِ پیش از این بالای آن‌ها را بالاتر هم برده بود، اما فشار خون آن‌ها که امکان شکایت نداشتند اندکی بعد به حالت عادی بازگشته بود.

کان که به دنبال توضیحی برای این الگوی غیرمنتظره بود، به نظریه‌ی ناهماهنگی ذهنی [= ناهماهنگی شناختی] برخورد که در آن زمان تازه در کانون توجه قرار گرفته بود و دید که به بهترین شکل، نتایج را معنی‌دار می‌کند.

از آن‌جا که دانشجویان گروه اول فکر می‌کردند آشی با یک وجب روغن برای کان پخته‌اند، باید کارشان را به این شکل توجیه می‌کردند که به خودشان بقبولانند حقش بوده، و همین باعث می‌شد خونشان بیشتر به جوش بیاید.

هرم انتخاب

دو مرد جوان با نگرش‌ها، توانایی‌ها و سلامت روانی مشابه را تصور کنید.

هر دو نسبتاً صادقند و نگرشی بینابینی به تقلب کردن دارند: معتقدند خوب نیست، ولی بدترین جنایت عالم هم نیست. حال، هر دویشان در میانه‌ی آزمون ورودی به دانشگاه هستند. هر دوشان سر پرسش مهمی در زمینه‌ی مقاله‌نویسی ذهن‌شان خالی می‌شود. شکست در مقابل چشمان‌شان پدیدار می‌شود…

درست در همین زمان هر دویشان فرصتی برای تقلب پیدا می‌کنند تا از روی دست دانشجوی دیگری بنویسند. پس از مکثی طولانی و دردآور، یکی‌شان تسلیم وسوسه می‌شود و دیگری مقاومت می‌کند.

تصمیم این دو به اندازه‌ی مویی از هم فاصله دارد. هر کدام‌شان به سادگی ممکن بود تصمیم دیگری بگیرد. حاصل تصمیم هر کدام‌شان مهم است؛ اما به بهای سنگین. یکی شرافتش را زیر پا می‌گذارد تا رتبه‌ی خوبی به دست آورد، و دیگری قید رتبه‌ی خوب را می‌زند تا شرافتش را حفظ کند.

حال پرسش ما این است: این دو حدود یک هفته پس از آزمون چه برداشتی از کارشان دارند. هر دو زمان کافی برای توجیه کارشان در اختیار داشته‌اند.

آن یکی که تقلب کرده به خودش می‌گوید تقلب که دیگر جرم و جنایت نیست. «همه تقلب می‌کنند. چیز مهمی نیست. من هم واقعاً باید این کار را می‌کردم تا شغل آینده‌ام را تضمین کنم.»

اما آن دیگری که در مقابل وسوسه مقاومت کرده می‌گوید تقلب غیراخلاقی‌تر از آنی است که پیش از این فکر می‌کردم: «در واقع، آن‌ها که تقلب می‌کنند رسوا و بی‌آبرو هستند. من که می‌گویم باید کسانی را که تقلب می‌کنند کلاً از دانشگاه اخراج کرد. باید درس عبرتی شوند برای دیگران.»

برای هر کدام از این دانشجویان، پس از پشت سر گذاشتن این دوره‌ی فشرده‌ی توجیه کردن خویش، دو اتفاق افتاده: اول این‌که دیگر خیلی از یکدیگر فاصله گرفته‌اند؛ و دوم این‌که باورهایشان را نهادینه کرده‌اند و قانع شده‌اند که همیشه همین‌طور فکر می‌کرده‌اند.

انگار در ابتدای کار نوک هرمی ایستاده باشند و تنها یک میلیمتر از هم فاصله داشته باشند، اما پس از توجیه کارهایشان، به پایین هرم لیز بخورند و هر کدام در یک سرِ قاعده‌‌ی آن بایستد.

آن‌که تقلب نکرده دیگری را فاسد و بی‌اخلاق می‌شمارد؛ و آن‌که تقلب کرده دیگری را بچه مثبتی از زندگی عقب‌مانده.

حافظه، مورخی که خودش را توجیه می‌کند

وقتی دو نفر یادآوری کاملاً متفاوتی از یک رویداد دارند، ناظران اغلب گمان می‌کنند که یکی‌شان دارد دروغ می‌بافد.

البته برخی افراد واقعاً داستان‌هایی از خودشان می‌سازند، یا به داستان‌شان شاخ‌و‌برگ اضافی می‌دهند تا مخاطب را بازی دهند یا سر کار بگذارند. اما بیشتر ما، بیشتر وقت‌ها نه حقیقت محض را می‌گوییم، نه عامدانه سر دیگران کلاه می‌گذاریم.

ما دروغ نمی‌گوییم؛ فقط داریم رفتارمان را توجیه می‌کنیم.

همه‌مان در حین تعریف داستان‌هایمان جزئیاتی را به این داستان‌ها اضافه می‌کنیم و نکات ناجور و ناخوشایند را از قلم می‌اندازیم؛ سیر وقایع را طوری تغییر می‌دهیم که نقش خودمان برجسته‌تر شود.

این تغییر چنان خوب جا می‌افتد که دفعه‌ی بعد شاخ‌و‌برگی کمی مهیج‌تر به آن اضافه می‌کنیم. آن دروغ مصلحتی را به بهانه‌ی بهتر و شفاف‌تر کردن داستان توجیه می‌کنیم و تا جایی پیش می‌رویم که آن‌چه به یادمان می‌ماند با آن‌چه واقعاً روی داده متفاوت است، یا حتی چیزی را به یاد می‌آوریم که اصلاً اتفاق نیفتاده است.

به این ترتیب، حافظه‌، مورخ شخصی، درونی و خودتوجیه‌گرِ ما می‌شود. یکی از روانشناسان اجتماعی، به نام آنتونی گرین‌والد، «نفس» (self) را تحت سلطه‌ی یک «خود» (ego) مستبد می‌داند که وقتی اطلاعاتی به مذاقش خوش نیاید بی‌رحمانه آن‌ها را از بین می‌برد و مانند همه‌ی رهبران فاشیست، تاریخ را از دید فاتح می‌نگارد.

اما دیکتاتور فاشیست، تاریخ را بازنویسی می‌کند تا سر نسل‌های آینده کلاه بگذارد، حال آن‌که خودِ مستبد تاریخ را بازنویسی می‌کند تا سرِ خودش را کلاه بگذارد.

تاریخ را فاتحان می‌نویسند و ما نیز برای نگاش تاریخ شخصی خودمان بر همان سیاق فاتحان عمل می‌کنیم.

اعمال و رفتارمان را توجیه می‌کنیم تا خوب جلوه کنیم و احساس خوبی نسبت به خودمان و کارهایی داشته باشید که کرده‌ایم یا موفق به انجام‌شان نشده‌ایم.

اگر اشتباهی هم صورت گرفته حافظه یاری‌مان می‌کند که به یاد آوریم کس دیگری مقصر بوده. اگر ما در آن رویداد شرکت داشتیم، ناظر و عابری صرف بودیم و نه بیشتر.