خطای ناشی از تمرکز بر اطلاعات در دسترس

◼️ دوست‌تان در قرعه‌کشی یک فروشگاه شرکت کرده و بسیار امیدوار است که در این قرعه‌کشی برنده شود. او برای این‌که مبلغ خریدش به کف تعیین‌شده برای شرکت در قرعه‌کشی برسد، چیزهایی خریده که اصلاً به آن‌ها نیاز ندارد. وقتی با او صحبت می‌کنید و با محاسبات سرانگشتی نشان می‌دهید که احتمال بُرد – به فرض سالم بودن قرعه‌کشی – بسیار پایین است، برایتان توضیح می‌دهد که اتفاقاً همسایه‌اش سه ماه پیش در قرعه‌کشی همین فروشگاه برنده شده است.

◼️با یکی از آشنایان در حال قدم زدن در خیابان هستید و سگی در گوشه‌ای خوابیده است. او مسیرش را دور می‌کند و برای این‌که با سگ مواجه نشود، حتی از پیاده‌رو بیرون رفته و کنار خیابان راه می‌رود. وقتی صحبت از مقایسهٔ خطر سگ‌ها و آدم‌ها می‌شود و شما می‌گویید «در یک خیابان خلوت از نظر منطقی بهتر است از آدم‌ها فاصله بگیریم تا سگ‌ها» پاسخی که می‌شنوید این است که اتفاقاً همین هفتهٔ پیش سگها در حاشیهٔ یکی از شهرها به کودکی حمله کرده‌اند و خبرش را هم همهٔ سایت‌های خبری منتشر کردند.

◼️همکاری دارید که هر بار می‌خواهید از رستوران نزدیک شرکت غذا سفارش دهید، دوباره برایتان توضیح می‌دهد که بیست سال پیش یکی از دوستانش از یکی از رستوران‌های محله غذا سفارش داده و چون غذا مسموم بوده فوت کرده است. او هنوز هم – بدون ملاحظات اقتصادی و صرفاً به خاطر آن خاطره – غذا را از خانه می‌آورد و هر بار پس از غذا، مدتی با دقت همکارانش را برانداز می‌کند تا ببیند کدامیک ممکن است آمادهٔ مرگ باشند.

چرا چنین قضاوت‌هایی در ذهن ما شکل می‌گیرد؟ موارد بالا زندگی را چندان مختل نمی‌کنند. اما آیا ممکن نیست نمونه‌هایی از این شیوهٔ قضاوت کردن تأثیری مخرّب بر کار یا زندگی ما بگذارند؟

میان‌بُر ذهنی

میان‌بر ذهنی (mental shortcut یا mental heuristic) یکی از تکنیک‌های بسیار ارزشمند و جذاب مغز برای تصمیم‌گیری سریع و مناسب در شرایط پیچیدهٔ زندگی است.

میان‌برهای ذهنی فراوانند. مثلاً وقتی می‌خواهید هزینهٔ سبد خریدهای خودر را در یک هایپرمارکت بزرگ پرداخت کنید، اگر ببینید چند صف شلوغ است و یکی از صندوق‌دارها کاملاً بیکار نشسته، ممکن است فرض کنید دستگاه او خراب است یا به هر علت، هم‌اکنون مشتری نمی‌پذیرد.

برای این‌که مطمئن شوید حدس‌تان درست است، لازم است با او حرف بزنید. اما زیاد پیش می‌آید که با همین دادهٔ کوچک، به قضاوت نهایی می‌رسید و انتهای کوتاه‌ترین صف در میان صف‌های شلوغ می‌ایستید.

توجه ویژه به اطلاعات در دسترس  | نمونه‌ای از میان‌بر ذهنی

مثال‌هایی هم که در ابتدای این درس آمد، نمونه‌هایی از میان‌برهای این شیوهٔ فکر و قضاوت کردن، نمونه‌ای از میان‌بُر ذهنی محسوب می‌شوند. این شکل خاص از میان‌بر ذهنی، «توجه ویژه به اطلاعات در دسترس» یا «availability heuristic» نامیده می‌شود.

به این معنا که ذهن ما وقتی می‌خواهد دربارهٔ موضوعی قضاوت کند، به جای این‌که انواع اطلاعات را از منابع مختلف گردآوری کرده و همهٔ تجربیات، خاطرات و اتفاقات گذشته را کنار هم قرار دهد، صرفاً به چند مورد از در دسترس‌ترین اطلاعات اکتفا می‌کند.

این «در دسترس بودن / availability»‌ به علل مختلفی به وجود می‌آید (+/+):

چگونه خطای ناشی از تمرکز بر اطلاعات در دسترس را کاهش دهیم؟

اول از همه، به تفاوت این دو عبارت توجه کنید:

• تمرکز بر اطلاعات در دسترس
• خطای ناشی از تمرکز بر اطلاعات در دسترس

 این‌که بر اطلاعات در دسترس تمرکز کنید، لزوماً اشتباه نیست.  فرض کنید به سوپرمارکت محلهٔ خود سر می‌زنید و می‌بینید یک نفر از همسایگان به فروشنده می‌گوید: «چرا ماستی را که تاریخ مصرف آن منقضی شده به من فروخته‌اید؟ هفتهٔ پیش هم شیر خریدم و همین مشکل را داشت.»

این‌جا بسیار اشتباه است که با خود بگویید: «من نباید گرفتار خطای شناختی شوم. سال‌هاست از این فروشگاه محصول خریده‌ام و چنین مشکلی نبوده این تصویر شفاف و آخرین چیزی که شنیده‌ام نباید حسم را بد کند.»

کاملاً محتمل است که اخیراً فروشنده سیاست یا روش خود را تغییر داده و به هر علت – که ما نمی‌دانیم – به اندازهٔ‌ قبل به تاریخ انقضا توجه نمی‌کند. دو یا سه نمونه خطای متوالی در یک هفته بسیار مهم‌تر از صد مرتبه تحویل محصول درست طی پنج سال اخیر است.

بنابراین  اول مطمئن شوید که واقعاً ممکن است تمرکز بر اطلاعات در دسترس شما را دچار خطا کند. وقتی مطمئن شدید چنین احتمالی وجود دارد، حالا به راهکار فکر کنید. 

بسته به این‌که موضوع تصمیم و قضاوت شما چه باشد، و ریشهٔ احتمالی سوگیری را چه چیزی بدانید، ممکن است یک یا چند مورد از راهکارهای زیر برایتان مفید باشد:

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری تصمیم گیری به شما پیشنهاد می‌کند: