تعریف شغل چیست؟

وقتی در فضای کسب و کار از مدیریت منابع انسانی حرف می‌زنیم، نخستین مفهومی که با آن درگیر می‌شویم «شغل» است.

رابطه‌ای که یک شرکت، کسب‌و‌کار یا سازمان را به اعضای خود وصل می‌کند «شغل» است و تقریباً هیچ‌کس حاضر نیست بدون عنوان شغلی مشخص با یک مجموعه کار کند. چون با مشخص شدن شغل و عنوان شغلی، تعهدات فرد به یک مجموعه و متقابلاً تعهدات آن مجموعه به فرد شفاف‌تر می‌شود.

بخش بزرگی از اصطلاحات تخصصی مدیریت منابع انسانی هم به نوعی با واژه‌ی شغل ساخته شده‌اند: «موقعیت شغلی، فرصت شغلی، رضایت شغلی، عملکرد شغلی، شرایط احراز شغل، مسیر شغلی و …»

پس اگر قرار است به عنوان کارشناس یا مدیر منابع انسانی فعالیت کنید، باید پیش از هر چیز مفهوم شغل را بشناسید و با ماهیت شغل آشنا باشید. همه‌ی مباحث و اصطلاحاتی که در مدیریت منابع انسانی مطرح می‌شوند، فقط زمانی معنا پیدا می‌کنند که ابتدا تعریف شغل برای شما شفاف شده باشد.

تعریف شغل چیست؟ به چه کسی شاغل می‌گوییم؟

بسته به این‌که به سراغ چه فرد یا نهادی بروید، تعریف شغل و شاغل متفاوت خواهد بود. به عنوان نقطه‌ی شروع، می‌توانیم به سراغ مرکز آمار ایران برویم.

واضح است که مرکز آمار ایران به واسطه‌ی وظیفه و مأموریتش باید اصطلاحات مختلف را تعریف کند تا بتواند آن‌ها را اندازه گرفته و گزارش‌های دوره‌ای خود را ارائه دهد. مرکز آمار ابتدا تعریف کار را ارائه کرده و بر اساس آن شغل و شاغل را هم تعریف کرده است (+/+):

همان‌طور که می‌بینید، تعریف شاغل از نظر مرکز آمار ایران بسیار سهل‌گیرانه است. در حدی که اگر شما تمام سال‌های قبل را بیکار باشید و در هفته‌ی گذشته مثلاً یک بار یک نفر را سوار خودرو خود کرده و از او کرایه گرفته باشید، در گروه «افراد شاغل» قرار می‌گیرید.

اگرچه این نوع تعریف شغل و شاغل می‌تواند برای اقتصاددان‌ها و آمارگیران به کار بیاید، اما برای یک مدیر منابع انسانی چندان مفید نیست. پس بهتر است به سراغ تعریف‌های دیگر برویم.

سازمان بین‌المللی کار (ILO) تعریف متفاوتی از کار و شغل دارد که به آن‌چه ما در جامعه به عنوان شغل می‌شناسیم نزدیک‌تر است (+):

اگر چه تعریف سازمان بین‌المللی کار کمی شفاف‌تر از تعریف مرکز آمارگیری ایران است، اما هم‌چنان برای اقتصاددان‌ها، آمارگیران و سیاست‌گذاران اقتصاد کلان مفید است و ما در فضای کسب و کار به تعریف شفاف‌تری نیاز داریم. تعریف زیر می‌تواند برای یک مدیر منابع انسانی مفید باشد (+):

البته در این‌جا باید تفاوت وظیفه، فعالیت و مسئولیت را هم بدانیم که به علت اهمیت‌شان، در درس‌های بعدی به تفصیل به آن‌ها خواهیم پرداخت.

شغل با موقعیت شغلی چه تفاوتی دارد؟

تفاوت شغل (Job) و موقعیت شغلی (Position) را می‌توان با یک مثال ساده توضیح داد:

اگر به این مثال توجه کنید، تفاوت شغل و موقعیت شغلی برایتان بسیار شفاف خواهد شد. شغل یعنی مجموعه‌ای از کارها و فعالیت‌ها و وظایف و مسئولیت‌های مشخص که ما برای آن یک عنوان انتخاب می‌کنیم: حسابدار، دندانپزشک، ویزیتور، تکنیسین جوشکاری،‌ ویرایشگر صدا،‌ تولیدکننده محتوا، بهیار،‌ متصدی امور مالی، تایپیست، انباردار، مدیر فروش و مانند این‌ها.

اما برای هر شغل در یک سازمان ممکن است چند موقعیت شغلی وجود داشته باشد.

پس مثلاً ممکن است شما شغل ویزیتور را در واحد فروش تعریف کرده و پنج نفر را برای شغل ویزیتوری استخدام کنید. در این حالت شما، پنج «موقعیت شغلی» در واحد فروش دارید که همه‌ی آن‌ها به «شغل ویزیتوری» اختصاص دارند.

البته در رده‌های بالاتر معمولاً تعدد موقعیت شغلی بر یک شغل مشخص کمتر می‌شود. مثلاً شغل مدیرعامل، اغلب صرفاً یک موقعیت شغلی ایجاد می‌کند و نه بیشتر.

منظور از فرصت شغلی چیست؟

فرصت شغلی یا Job Opportunity یعنی یک موقعیت شغلی که هنوز فرد مناسبی برای آن یافته و استخدام نشده است. وقتی فردی یک مجموعه را ترک می‌کند و یا این‌که یک موقعیت شغلی جدید تعریف می‌شود، می‌توان گفت یک فرصت شغلی به وجود آمده است.

پس مثلاً اگر فردی می‌خواهد به کشوری دیگر مهاجرت کند، قاعدتاً به دنبال این نیست که در آن کشور چند موقعیت شغلی وجود دارد. بلکه سوالش این است که «آیا فرصت‌های شغلی به اندازه‌ی کافی در کشور مقصد وجود دارد؟»

یا اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم: «آیا در کشور مقصد، فرصت‌های شغلی مناسب برای مهاجران وجود دارد؟»

با توجه به این توضیح، مدیرعاملی که با افتخار در مصاحبه‌ی تلویزیونی می‌گوید: «افتخار ما ایجاد فرصت‌های شغلی است» حرف نادرستی زده است. قاعدتاً تمام آن فرصت‌های شغلی پس از استخدام افراد مناسب از بین رفته‌اند و آن‌چه باقی مانده، موقعیت‌های شغلی است.

مدیر چنین مجموعه‌ای می‌تواند به یکی از موارد زیر افتخار کند:

• ما «شغل‌ها»یی ایجاد کردیم که پیش از این در کشور وجود نداشت (مثلاً در مورد تاکسی‌های اینترنتی).
• ما «موقعیت‌های شغلی» فراوانی ایجاد کردیم و باعث شدیم نرخ بیکاری در شهر (یا استان یا کشور) کاهش پیدا کند.

منظور از پست چیست؟

حالا که در بحث مدیریت منابع انسانی به تعریف شغل پرداخته‌ایم، بد نیست به اصطلاح دیگری هم که تقریباً در همین فضا به کار می‌رود اشاره کنیم.

اصطلاح پُست (Post) در زبان فارسی رایج است و آن‌ را در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها زیاد می‌شنویم و می‌خوانیم. این اصطلاح به یک جایگاه در چارت سازمانی اشاره دارد؛ جایگاهی که می‌توان یک فرد را به آن منصوب کرد.

در زبان عامه رایج است که اصطلاح پست را برای مقام‌های میانی و ارشد در سازمان‌های بزرگ و نیز بدنه‌ی دولت و حاکمیت به کار می‌برند.

مثلاً می‌گویند: «من به دنبال پست و مقام نیستم و صرفاً برای خدمت آمده‌ام [و حاضرم هر کاری – اخلاقی یا غیراخلاقی و بر علیه شما – انجام دهم تا در این پست قرار بگیرم و به شما خدمت کنم.]»

مهم است به خاطر داشته باشیم که پست از یک جایگاه حرف می‌زند و نه الزاماً از یک فعالیت معنادار و مفید اقتصادی. مثلاً ممکن است مدیر یک سازمان به خاطر علاقه‌ای که به یکی از دوستان یا بستگانش دارد، یک جایگاه (پست) به چارت سازمانی اضافه کند و او را در آن‌جا قرار دهد (مشاور مدیرعامل در امور توسعه‌ی فضایی برای شرکتی که در زمینه‌ی دامداری فعالیت می‌کند).

پیشنهاد ما این است که به عنوان یک مدیر در کسب و کار، از اصطلاحات دقیق‌تر (شغل، موقعیت شغلی و فرصت شغلی)‌ استفاده کنید تا مخاطب بدون سوگیری و تکیه بر خاطرات و برداشت‌های قبلی، حرف شما را درک کند.

اسامی تمام شغلها در ایران

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مدیریت منابع انسانی به شما پیشنهاد می‌کند: