فرهنگ علمی | از کتاب عقلانیت و توسعه یافتگی ایران

تقدیم به دانشجویان:

دانشجویانی که عقلشان بر احساسشان غلبه می‌کند؛
دانشجویانی که برای تحمل آرای دیگران، تمرین می‌کنند؛
دانشجویانی که به واسطه‌ی زحمتی که می‌کشند، همیشه خسته‌اند؛
دانشجویانی که برای چهل سال آینده‌ی خود، برنامه دارند؛
دانشجویانی که فرق بین هشت و هشت و یک دقیقه را می‌دانند؛
دانشجویانی که رنگهای شاد خلقت را در ظاهر خود سپاس می‌دارند؛
دانشجویانی که با محاسبه‌ی حروف اضافه سخن می‌گویند؛
دانشجویانی که قاعده‌مند فکر می‌کنند؛
دانشجویانی که برای هر سوالی، چندین پاسخ متفاوت قایلند؛
دانشجویانی که عصبانیت خود را به تأخیر می‌اندازند؛
دانشجویانی که شأن را بر قدرت مقدم می‌دارند؛
دانشجویانی که در رفتار قابل پیش‌بینی‌اند؛
دانشجویانی که معنای تناسب، درصد و کار تدریجی را می‌دانند؛
دانشجویانی که برای افزایش قدرت کشور، تأمل می‌کنند؛
دانشجویانی که برای جلب اعتماد دیگران، حتی در نگاه کردن دقت می‌کنند و
به دانشجویانی که دغدغه‌ی وفای به عهد، آن‌ها را شب از خواب بیدار می‌کند.

تعریف فرهنگ علمی

بخش‌هایی از فصل ششم کتاب عقلانیت و توسعه یافتگی ایران

در رابطه با فرهنگ علمی، از انسان‌های علمی صحبت می‌کنیم که تعداد آنان و یک‌پارچگی‌ رفتاری‌شان، فرهنگ علمی یک جامعه را ایجاد می‌کند. به عبارت دیگر، فرهنگ علمی در یک جامعه در ارتباط مستقیم با انسان‌هایی است که در این حوزه پا به میان می‌گذارند. بنابراین، در رابطه با فرهنگ علمی، باید بحث را بر این نکته متمرکز کنیم که ویژگی‌های علمی انسان‌های علمی چیست.

… منظور من از علم، شناختِ هست‌هاست. حال این هست‌ها ممکن است به مسایل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی برگردد، یا هست‌هایی که در حوزه‌ی علوم پایه و طبیعی است.

اولین ویژگی که به نظر من یک عالم و یک انسان علمی باید داشته باشد، تفکر علمی است.

… تفکر علمی یعنی این‌که شخص عالم، قائل باشد به این‌که یک نظم رفتاری در پدیده‌های اجتماعی وجود دارد و عالِم در پی کشف نظم است. اگر شخص عالم، به ویژگی‌های ذهنی برای کشف این نظم مجهز نباشد، نمی‌تواند به بحث‌های خود، نظم تئوریک یا نظم علمی بدهد.

یکی دیگری از ویژگی‌های تفکر علمی، فرآیندشناسی است.

… فرآیندشناسی، یعنی این‌که فراز و نشیب تکاملی یک پدیده را مورد شناخت قرار دهیم. به عبارت دیگر ببینیم یک پدیده از آغاز تا انتها چه مراحلی را پشت سر گذاشته است.

… به نظر من تفکر علمی و غلظت آن در میان انسان‌ها،‌ به هیچ وجه یکسان نیست و از یک شخص تا شخص دیگر، درجه‌ی تفکر علمی متفاوت است. این توانایی تا اندازه‌ای ذاتی است و تا اندازه‌ای از طریق کلاس درس، استاد، کتابخانه، کتاب و گذراندن مراحل دانشگاهی قابل اکتساب است.

مسئله‌ی دوم، تولید علمی است، یعنی این‌که شخص عالم بتواند در حوزه‌ی کاری خودش به نوآوری و ابداع بپردازد. به عقیده‌ی من، پایه‌ی نوآوری در کار تئوریک است، یعنی عالمی که نتواند کار نظری و تئوریک بکند، نمی‌تواند به افق شناخت قدم بگذارد و وارد شود.

… می‌توانیم شناخت را به دو قسمت تقسیم کنیم: یکی مواد خام و اطلاعات و دیگری بینش. عالمی که در علوم انسانی صاحب بینش نیست، در واقع، کار خود را محدود می‌کند به توصیف وقایع و ثبت حوادث.

مسئله‌ی سوم در فرهنگ علمی، استنباط علمی است، یعنی این‌که شخص توانایی داشته باشد که از مجموعه محفوظات ذهنی خود استفاده کند؛ هنگامی که به طرف و در مسیر شناخت یک پدیده حرکت می‌کند، قدرت تفکر داشته باشد، قدرت اضافه کردن به معلومات موجود خود را داشته باشد. استنباط علمی یعنی این‌که شخص توانایی مشاهده داشته باشد و بتواند از طریق هر مشاهده و مقایسه آن با معلومات موجود در ذهن خود، به تلقی‌ها و استنباط‌های جدید برسد.

توانایی چهارم در فرهنگ علمی، شخصیت علمی است.

… عالم باید به فرهنگ مخالفت و فرهنگ موافقت مجهز و از چگونگی برخورد با اندیشه‌ها و آزادی اندیشه در برخورد با دیگران آگاه باشد.

مسئله‌ی آخر و پنجم در فرهنگ علمی، به عقیده‌ی من، اخلاق علمی است که از شخصیت علمی قابل تمیز است. اخلاق علمی یعنی این‌که انسان از تواضع برخوردار باشد و علم، استنباط، استنتاج و تلقی علمی را در خود محصور نداند.