کتاب خوب یادگیری تحلیل رفتار متقابل چیست؟

کتاب وضعیت آخر نوشته تام آ. هریس، یکی از معروفترین و قدیمی‌ترین کتابهای این حوزه است که توسط اسماعیل فصیح به فارسی ترجمه شده است. تمام این کتاب حول شش واژه شکل گرفته است: کودک، بالغ، والد، خوب، بد و بازی.

تام هریس کتاب خود را با تمثیل «ضبط صوت» آغاز می‌کند و معتقد است که انسان تمام تجربیات خود را مانند یک ضبط صوت، در درون ذهن خود ثبت و نگهداری می‌کند. تمام آنچه از پدر و مادر (و شاید اطرافیان) دیده می‌شود در قالب «نوار والد» و تمام عکس‌العمل‌های احساسی که در درون ذهن کودک شکل می‌گیرد در قالب «نوار کودک» ثبت و ضبط می‌شود. به تدریج موجودیت سومی به نام «بالغ» شکل می‌گیرد که در مواجهه‌ی کودک و والد،‌ رشد می‌کند. فکر می‌کند. انتخاب می‌کند. تجربه می‌کند و پخته می‌شود…

کار بالغ،‌ ارزیابی مجدد دانسته‌های قبلی، تطبیق آنها با شرایط جدید و بایگانی مجدد آنها در حافظه برای تحلیل‌های بعدی است. یکی از عاملهایی که می‌تواند وقت و انرژی زیادی از «بالغ» بگیرد، مواجهه با تعارض بین واقعیتهای بیرونی و اصول و ارزشهایی است که در دوران کودکی، در نوار والد،‌ ثبت و ضبط شده است.

نگاه تام هریس به بحث تحلیل رفتار متقابل، عمیق و کاربردی است. اما معمولاً روانکاوان و روان درمان‌گرها به عنوان مخاطب اصلی این کتاب فرض می‌شوند.

[ مطالعه‌ی بیشتر: معرفی کتاب وضعیت آخر (مرور + نقد) ]

ماندن در وضعیت آخر، کتاب دیگر تام آ. هریس است که آن هم توسط اسماعیل فصیح به فارسی ترجمه شده است. این کتاب که به نوعی ادامه کتاب وضعیت آخر محسوب می‌شود،‌ تحلیل رفتار متقابل را از دیدگاهی دیگر مورد بررسی قرار می‌دهد.

«من خوبم و تو خوبی. اما احساس خوبی ندارم!».

این مفهومی است که کتاب با آن آغاز می‌شود. کتاب به واقعیتهای مختلفی در حوزه احساس انسانی میپردازد. اینکه احساسات برای هر فردی منحصر به فرد است. اگر چه ما از واژه‌ها برای بیان آنها استفاده می‌کنیم اما معنای «غم» برای من، ممکن است با معنای «غم» برای تو متفاوت باشد. ریختن احساسات در قالب کلمات،‌ مانند تلاش برای تبدیل یک نقاشی بزرگ، به یک قطعه‌ی موسیقی است. اگر چه چنین کاری، قابل تصور است، اما باید به خاطر داشته باشیم که بخشی از اطلاعات و داده‌ها در این میانه به دست فراموشی سپرده می‌شوند.

تام هریس در «ماندن در وضعیت آخر» به ما یادآوری می‌کنند که احساسها نه خوب هستند و نه بد. آنها فقط واقعی هستند؛ همین.

تنها راه تغییر احساسات، شناخت منشا آنها و واقعیت پشت آنهاست.

هریس، هر نوع رفتاری را که از انسان سر میزند، نوعی افشاگری میداند. چیزی که باعث می‌شود نگرش و احساس ما،‌ برای دیگران آشکار شده یا لااقل نشانه‌هایی از آنها پدیدار شود.

گفتگوی درونی، مفهوم دیگری است که در کتاب ماندن در وضعیت آخر، مورد توجه قرار می‌گیرد و به مثال‌های مختلفی از آن اشاره می‌شود.

کتاب با فرایند ردیابی احساسات ادامه پیدا می‌کند و کمک می‌کند که احساسات خود را در رابطه با خود و دیگران، بهتر مدیریت و کنترل کنیم. به نظر می‌رسد کتاب «ماندن در وضعیت آخر» در مقایسه با کتاب وضعیت آخر، برای خواننده‌ای که در مراحل اولیه آشنایی با این دانش است، ساده‌تر قابل درک باشد.

بخشی از مفاهیمی که در این کتاب مطرح شده، بسیار نزدیک به موضوعاتی هستند که در هوش هیجانی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.

این جملات، از کتاب تحلیل رفتار متقابل نوشته یان استوارت و ون جونز برداشته شده‌اند:

اساسی‌ترین پایه‌ی نظریۀ تحلیل رفتار متقابل این است که انسان ها ذاتا خوب هستند.

این بدان معناست که من و تو هردو ارزشمند، محترم، گرامی و گرانقدر هستیم.

من خودم را همان طور که هستم می پذیرم و تو را همان طور که هستی. این حالت از نهاد انسان بر می خیزد تا این که به رفتار مربوط شود.

گاهی ممکن است آن چه را که تو انجام می دهی، نه دوست داشته باشم نه قبول داشته باشم ولی همیشه هر چه هستی تو را می پذیرم.

نهاد تو به عنوان یک انسان در نظر من گرانقدر است، هر چند که رفتار تو ممکن است چنین نباشد.

دکتر بهمن دادگستر این کتاب را به شکلی روان و قابل فهم ترجمه کرده‌اند. برخی از مهم‌ترین سرفصلهای کتاب شامل این موارد است:

تحلیل رفتار متقابل چیست؟ تصویر سازی شخصیت. نوازش و روابط متقابل. پیش نویس زندگی. بازیهای روانی. قراردادهایی برای تغییر و رشد روانی.

[ مطالعه‌ی بیشتر: معرفی و مرور کتاب تحلیل رفتار متقابل یان استورات ]

بازیها کتاب دیگری در حوزه تحلیل رفتار متقابل است که توسط اریک برن نوشته شده و اسماعیل فصیح آن را به فارسی ترجمه کرده است.

روحیه‌ی خاص ما که پیچیدگی و بازیهای روانی و ایفای نقش برایمان جذاب است، باعث شده که این کتاب، به نسبت از اقبال عمومی بهتری برخوردار باشد.

در این کتاب از حدود ۴۶ بازی مختلف نام برده شده که نام برخی از آنها را اینجا با هم مرور می‌کنیم: الکلی، بدهکار، ببین مجبورم کردی چکار کنم، من از تو بدبخت‌ترم و …

اگر چه مفهوم بازی در ادبیات تحلیل رفتار متقابل – به معنای تعدادی رفتار و تعامل هدفمند که یکی پس از دیگری تا دستیابی به یک نتیجه مشخص ادامه پیدا می کنند – بسیار مهم و بنیادی است.

اما به نظر می‌رسد آشنایی سطحی با این حوزه‌ی خاص،‌ بیش از آنکه در تحلیل رفتارها و تعاملهای ما اثربخش باشد، به برداشتها و تفسیرهای نادرست و گمراه کننده و تمایل افراطی به برچسب گذاری روی رفتار دیگران منتهی میشود.

به هر حال یک نکته مشخص و قطعی وجود دارد.

بازیها در ارتباطات انسانی،‌ زمانی آغاز می‌شوند که ارتباطات در دو لایه شکل بگیرد:

• شکل ظاهری با هدفی کاملاً منطقی و مقبول
• شکل باطنی با هدفی کاملاً متفاوت.