تعریف مدل ذهنی | مدل ذهنی چیست و الگوهای ذهنی چگونه شکل می‌گیرند؟

مدل ذهنی یا منتال مدل (Mental Model) کلمهٔ پرکاربرد این روزهاست.

سخنرانان انگیزشی روی صحنه فریاد می‌‌زنند «باید مدل ذهنی خود را عوض کنید. از مدل ذهنی افراد موفق الهام بگیرید.» در درس‌ها و کلاس‌های مدیریت هم می‌گویند که مدل ذهنی مدیران این‌گونه است و آن‌گونه نیست، یا دربارهٔ مدل ذهنی کارآفرینان صحبت می‌‌کنند. حتی در پژوهش‌های اقتصادی و مالی، بحث مدل ذهنی را در قالب فرمول‌های پیچیدهٔ ریاضی و معادلات دیفرانسیل می‌بینیم.

در این درس می‌خواهیم دربارهٔ اصطلاح مدل ذهنی بیشتر صحبت کنیم. ابتدا از زبان ساده و مثال‌های روزمره شروع می‌‌کنیم و به تدریج به سراغ بحث‌های دقیق‌تر و توضیحات آکادمیک می‌رویم.

یک مثال ساده برای مدل ذهنی | بیماری کرونا

با وجودی که بسیاری از صاحب‌نظران هشدار می‌دادند که جهان هر چند دهه یک بار، یک بیماری مُسری فراگیر را تجربه می‌کند، بسیاری از ما چنین هشداری را جدی نمی‌گرفتیم.

اما کرونا آمد و اقتصاد، عادت‌های رفتاری و نظم زندگی مردم جهان را به هم ریخت. این درهم‌ریختگی آن‌قدر عجیب و شدید بود که همهٔ ما هر روز به جهان پس از کرونا فکر می‌کردیم و از خود می‌پرسیدیم: آیا کرونا خواهد رفت؟ اگر بماند چه می‌شود؟ اگر برود، آیا همه چیز به وضعیت گذشته باز خواهد گشت؟ (دوستان متممی زیر مطلبی با عنوان جهان پس از کرونا در این باره صحبت کرده‌اند).

در کنار همهٔ چالش‌ها و سختی‌ها، و عزیزانی که در دوران کرونا از دست دادیم، پدیدهٔ دیگری را هم تجربه کردیم: تنوع تفسیرهایی که از کرونا وجود داشت.

عده‌ای معتقد بودند که جهان سرمایه‌داری به نتیجه رسیده جمعیت جهان زیاد شده و باید تعداد زیادی بمیرند. به همین علت کرونا را ایجاد کرده‌اند. عدهٔ دیگری آن را به رقابت تجاری چین و آمریکا نسبت می‌دادند و معتقد بودند چین این بیماری را در جهان گسترش داده تا آمریکا و به طور خاص، ترامپ که مخالف قدرت گرفتن چین بود، زمین بخورد. عدهٔ دیگری هم این کرونا را نمونه‌ای از بیماری‌های مُسری می‌دانستند که هر از چند گاهی فراگیر می‌شود. چیزی شبیه آنفولانزای اسپانیایی و طاعون و سایر بیماری‌های فراگیری که بشر تجربه کرده است (محمدرضا شعبانعلی هم گزارشی دربارهٔ منشاء احتمالی ویروس کرونا منتشر کرده است).

جالب این‌جاست که بسیاری از مردم جهان موضع خود را دربارهٔ‌ بیماری کرونا تغییر ندادند. هر اتفاق جدیدی می‌افتاد یا خبر جدیدی منتشر می‌شد، هر یک از ما آن را در چارچوب نگاه خود تفسیر می‌کردیم.

کسانی که نگاه علمی به ماجرا داشتند و راهکار را واکسن می‌دانستند، دیدند که با تزریق واکسن این بیماری تضعیف و مهار شد. طبیعتاً این تأییدی بود بر کارآمدی واکسن (متمم مانند بخش بزرگی از مردم جهان، طرفدار این نگاه است).

اما موضوع به همین سادگی نبود.

کسانی که معتقد بودند چین می‌خواست ترامپ را زمین بزند، پس از این که ترامپ رأی نیاورد گفتند: دیدید؟ با کرونا ترامپ را برکنار کردند و حالا هم خودشان می‌گویند جمع شد. واکسن هم نمی‌زدید همین می‌شد. چون دیگر ترامپ رفته و نیازی به کرونا نیست.

آن‌هایی که کرونا را انتقام طبیعت از انسان می‌دانستند، به نتیجه رسیدند که انتقام به پایان رسیده و اکنون انسان مجازات شده است.

کسانی که کرونا را برنامهٔ ثروتمندان جهان برای فروش واکسن می‌دانستند،‌ اکنون معتقدند که برنامهٔ سرمایه‌داران به شکل موفقی اجرا شده است. آن‌ها به فروش بلوک‌های بزرگ سهام شرکت‌های داروسازی اشاره می‌کنند و می‌گویند: دیدید؟ این کارها را کردند که سهام‌شان را گران‌تر بفروشند.

خلاصه این که اگر به اطراف خود نگاه کنید،‌ بیشتر انسان‌ها معتقدند که از اول ماجرا را درست فهمیده بودند و در طول زمان هم درستی نگاه‌شان اثبات شده است!

تفاوت در چه بوده؟ چه شد که ما به شکل‌های متفاوتی این اتفاق را تفسیر کردیم؟ چرا تقریباً تفسیر هیچ‌کس غلط از آب در نیامد؟

بحث مدل ذهنی به چه رشته‌ای مربوط می‌شود؟

پیش از این که جلوتر برویم و بگوییم مدل ذهنی چیست، منطقی است به این پرسش پاسخ دهیم که اساساً بحث مدل ذهنی در چه رشته‌ای مطرح می‌شود؟ آیا مدل ذهنی زیرمجموعه‌ای از مدیریت است یا یکی از رشته‌های روانشناسی مثبت گرا؟ آیا باید آن را در مقولهٔ توسعه فردی گنجاند؟ یا بهتر است این موضوع را زیرمجموعهٔ مهارت یادگیری در نظر بگیریم؟ کسانی که دربارهٔ مدل ذهنی حرف زده‌اند و می‌زنند، در چه رشته‌ای تخصص دارند؟

در ادامه، وقتی به مطالعات و مقالات اشاره کنیم، خواهید دید که ریشهٔ اصلی بحث مدل ذهنی در روانشناسی شناختی است. به عبارت دیگر، ابتدا روانشناسان به دنبال این بودند که متوجه شوند ذهن چگونه کار می‌کند و جهان اطراف خود را به چه شکل می‌بیند؛ چیزی شبیه ترکیب روانشناسی و فلسفه.

اما موضوع مدل ذهنی به سرعت گسترش پیدا کرد و پژوهشگران سایر علوم هم به آن توجه کردند: از اقتصاد رفتاری و روانشناسی پول گرفته تا هوش مصنوعی و مدیریت ریسک و بحران‌ها و نیز تحلیل تحولات فرهنگی و اجتماعی.

تعریف سادهٔ مدل ذهنی

حدود هشتاد سال است که دانشمندان و نظریه‌پردازان دربارهٔ مدل ذهنی حرف می‌زنند و کتاب‌ها و مقالات بسیاری در این باره نوشته شده است. تعدادی از آن‌ها را می‌توانید در پایین همین درس ببینید. از بین همهٔ این منابع که در درس‌های مختلف از آن‌ها کمک خواهیم گرفت، فعلاً از یک کتاب و یک مقاله استفاده می‌کنیم. مقالهٔ مد نظر ما را فارستر در سال ۱۹۷۱ با عنوان رفتارهای ضدشهود در سیستم‌های اجتماعی تألیف کرده و در آن مدل‌های ذهنی را چنین تعریف می‌کند (+):

به عنوان دومین تعریف، به سراغ کتابی می‌رویم که موضوع آن در ظاهر چیز دیگری است: آموزش و یادگیری (+). این کتاب نویسندگان متعددی دارد و یکی از فصل‌هایش، به قلم ویلیام وین، به بحث مدل ذهنی اختصاص یافته است:

این سه بخش را با یک مثال بهتر می‌آموزیم (این مثال بیش از حد ساده شده،‌ تا تعریف را بهتر درک کنیم. وگرنه جزئیات آن می‌تواند بسیار بیشتر باشد). فرض کنیم می‌خواهیم مدل ذهنی یک نفر را دربارهٔ رضایت شغلی بدانیم:

مدل ذهنی یک مدل علمی نیست

این جمله ظاهراً ساده است. اما گاهی اوقات به آن توجه نمی‌کنیم و این نکتهٔ مهم را جدی نمی‌گیریم. مدل ذهنی یک مدل علمی نیست. یعنی قرار نیست با تجربه و روش علمی اثبات شود.

قطعاً علم هم یک «مدل» است. اما فرق مدل علمی با مدل ذهنی این است که در مدل علمی، ما می‌کوشیم به مدل مشترکی دست پیدا کنیم که بخش بزرگی از انسان‌ها و به ویژه متخصصین آن را قبول داشته باشند. در حالی که در بحث مدل ذهنی، اصلاً‌ اهمیتی ندارد که انسان‌ها ذهنیت مشابه یا یکسان داشته باشند.

تفاوت دیگر هم در این است که مدل علمی با «فرضیه‌سازی، آزمایش، تجربه و ارزیابی» شکل می‌گیرد و به تدریج اصلاح می‌شود. در حالی که مدل ذهنی به منابع دیگری هم تکیه می‌کند: خاطره‌ها، احساسات، رویدادها، آموخته‌ها، تعارض‌ها، تجربه‌ها و قضاوت‌ها.

به همین علت،‌ بر خلاف علم که دستاوردهایش عمومی است و از عالِم مستقل است، مدل ذهنی کاملاً به صاحب آن ذهن بستگی دارد و بدون او تعریف نمی‌شود.

ما با استفاده از مدل ذهنی‌مان می‌کوشیم جهان را معنا کنیم و آن را بهتر بفهمیم. به این سوال‌ها فکر کنید:

• چرا نسل جدید سبک زندگی نسل قدیم را نمی‌پسندند و به تجربهٔ والدین خود کمتر توجه می‌کنند؟
• چرا ارزش پول ملی ما به تدریج سقوط می‌کند؟
• چه شد که دوستی ده سالهٔ من و همسایه‌مان به هم خورد؟
• چرا مهاجرت در میان ایرانی‌ها بیشتر از بسیاری از کشورهای دیگر است؟
• ابزارهای دیجیتال، از موبایل گرفته تا شبکه‌های اجتماعی، به چه شیوه‌ای و با چه تکنیک‌هایی جای خود را در زندگی ما باز کردند؟

به ندرت می‌توانید دو نفر را پیدا کنید که جواب‌ کاملاً یکسان به این نوع سوالات بدهند. هر یک از ما بر اساس مدل ذهنی‌مان، جهان ذهنی متفاوتی داریم و روایت متفاوتی می‌سازیم و این پدیده‌ها را به شکل مختص خودمان شرح می‌دهیم. بسیار پیش می‌آید که ما حرف دیگران را گوش می‌دهیم و می‌خواهیم ببینیم پاسخ آن‌ها به این پرسش‌ها چیست. اما کمتر پیش می‌آید که بخواهیم بر اساس حرف آن‌ها مدل ذهنی‌مان را تغییر دهیم. بسیاری از ما صرفاً با این هدف به حرف دیگران گوش می‌دهیم که ببینیم مدل ذهنی‌شان چقدر درست (= مشابه ما) است.

مدل ذهنی چگونه تغییر می‌‌کند؟

در پاسخ به این سوال که «مدل ذهنی چگونه تغییر می‌کند؟» می‌توان مکانیزم‌های متنوعی را فهرست کرد. بحث تغییر مدل ذهنی موضوع درس‌های مستقلی خواهد بود. اما فعلاً در حد یک درس مقدماتی می‌توان گفت که ما انسان‌ها ترجیح می‌دهیم مدل ذهنی‌مان تغییر نکند. این گرایش چندان عجیب نیست. مدل ذهنی به تدریج به بخشی از هویت ما تبدیل می‌شود. ما مدل ذهنی را عصارهٔ تجربه‌ها و آموخته‌ها و تحلیل‌های خود می‌دانیم. چرا باید بخواهیم چیزی را که عصارهٔ ماست، تغییر دهیم؟

به همین علت، وقتی با یک اتفاق یا پدیده روبه‌رو می‌شویم، پیش از هر چیز تلاش می‌کنیم آن را در چارچوب مدل ذهنی‌مان توجیه کنیم. به عبارت دیگر، می‌کوشیم با همان نقشه‌ای که تا امروز در ذهن داشته‌ایم و به خوبی کار کرده و جواب داده، این اتفاق یا پدیده را هم توضیح دهیم. اگر بخواهیم صریح‌تر بگوییم: ما می‌کوشیم مدل ذهنی‌مان را به واقعیت‌ها و رویدادها تحمیل کنیم.

اما این کار همیشه جواب نمی‌دهد. گاهی هر کاری می‌کنیم، نمی‌توانیم با تکیه بر مدل ذهنی‌مان، توضیح شفافی پیدا کنیم که چرا این اتفاق افتاد یا آن اتفاق نیفتاد. در چنین مواردی، ممکن است حاضر شویم بخش‌هایی از مدل ذهنی‌مان را تغییر دهیم و اصلاح کنیم. البته این به شرطی است که برایمان مهم باشد مدل ذهنی قوی‌تری داشته باشیم. وگرنه راه دیگری هم وجود دارد. کافی است آن‌چه را که اتفاق افتاده انکار کنیم.

مغز ما معمولاً این دو فرایند را در هم می‌آمیزد. یعنی هم‌زمان می‌کوشد مدل ذهنی را بر واقعیت تحمیل کند و در عین حال، اگر جایی ناگزیر باشد، مدل ذهنی را بر اساس واقعیت اصلاح می‌کند. گاهی این دو کار آن‌قدر در هم گره می‌خورند که ما آن را صرفاً «فکر کردن» می‌نامیم.

به عنوان مثال، ممکن است شما به دوست‌تان بگویید: «دارم فکر می‌کنم که چه شد ما به این جا رسیدیم؟» تفسیر سادهٔ این جمله آن است که هم‌زمان می‌کوشید بر اساس مدل ذهنی خود، وضعیت فعلی را توضیح دهید و در عین حال، هم‌زمان در پی این هستید که اگر بخش‌هایی از مدل ذهنی‌تان نادرست بوده، آن را بر اساس داده‌ها و اطلاعات جدید اصلاح کنید.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مدلهای ذهنی به شما پیشنهاد می‌کند: