تعریف انگیزه چیست؟ نظریه های انگیزش دنبال چه هستند؟

کلماتی که زیاد در گفتگوهای روزمره به کار می‌روند،‌ معمولاً معنای عمیق خود را در ذهن ما از دست می‌دهند، خصوصاً اگر پایشان به موضوعات متنوع هم باز شود. «انگیزه» نمونه‌ای از همین کلمات است.

به این جمله‌ها نگاه کنید: «بی‌انگیزه شده‌ام.» «هنوز انگیزه‌ام را حفظ کرده‌ام و از تلاش دست برنداشته‌ام.» «دیگر انگیزه‌ای برای ادامه دادن نداشت. همین بود که به زندگی‌اش پایان داد.» «می‌دانم ورزش برایم خوب است. اما انگیزه ورزش ندارم.» «فقط حرف‌های انگیزشی زد. چیز خاصی نگفت.»

کلمه‌های انگیزه و انگیزش، گاهی آن‌قدر چندلایه می‌شوند که اگر دقت نکنیم، معنای پنهان در آن‌ها را نمی‌بینیم. مثلاً کسی را در نظر بگیرید که می‌گوید «دیگر هیچ انگیزه‌ای ندارم و می‌خواهم خودکشی کنم.» این در حالی است که هر رفتاری، حتی خودکشی، انگیزه می‌خواهد. دقیق‌تر این است که بگوییم او انگیز‌ه‌اش را برای ادامه زندگی از دست داده است.

وقتی با این عینک به گفتار و رفتار خودمان و دیگران نگاه می‌کنیم، چیزهایی به چشم‌مان می‌آید که پیش از این از نگاه‌مان پنهان بوده است.

چرا باید مفهوم انگیزه را بهتر بشناسیم؟

بسیاری از موضوعاتی که در مدیریت کسب و کار و توسعه فردی مطرح می‌شوند، به نوعی با انگیزه گره خورده‌اند:

• نمی‌شود از برنامه ریزی حرف بزنیم و از انگیزه نگوییم. یکی از علل بی‌توجهی به برنامه ریزی و رها کردن برنامه‌ها از دست دادن انگیزه است.
• انگیزه با هدف گذاری نیز گره خورده و هم در انتخاب هدف و هم در اقدام و پیگیری هدف خود را نشان می‌دهد.
• عادتهای فردی هم با انگیزه سر و کار دارند. هم تثبیت یک عادت جدید به انگیزه نیاز دارد و هم تغییر دادن یک عادت تثبیت‌شده
• کسانی هم که در زمینهٔ‌ کوچینگ فعالیت می‌کنند، مستقل از این که درگیر کدامیک از انواع کوچینگ باشند، باید مفهوم انگیزه و نظریه های انگیزش را به خوبی بشناسند. چون مشکل بسیاری از انسان‌ها انگیزه است (چه افزایش انگیزه برای رفتارهای درست و چه مهار کردن انگیزه برای رفتارهای مخرب و ناکارآمد)
• مدیران هم دائماً با انگیزه سر و کار دارند. یکی از مهم‌ترین وظایف مدیر، ایجاد و حفظ انگیزه در کارکنان است. حتی اگر به بحث تفاوت مدیر و رهبر – که این سال‌ها بسیار مُد شده – توجه کنید، یکی از تفاوت‌های اصلی که مدام به آن اشاره می‌کنند انگیزه‌بخشی و انگیزه‌آفرینی رهبران است.

شناخت و درک عمیق‌تر انگیزه کمک می‌کند در مورد هر رفتاری که مد نظر ماست، به پرسش‌هایی از این دست پاسخ دهیم:

همان‌طور که می‌بینید، بسیاری از سوال‌هایی که ما در زندگی شخصی و حرفه‌ای با آن‌ها مواجه می‌شویم، به انگیزه ربط دارند و هر چقدر بهتر بتوانیم به سوالاتی از این دست پاسخ دهیم، تنش‌ها، تعارض‌ها و اتلاف منابع‌مان کمتر و دستاوردهایمان بیشتر خواهد شد.

تعریف انگیزه از نگاه شما چیست؟

پیش از این که تعریف انگیزه را در ادامهٔ همین درس بخوانید، چند لحظه صبر کنید. ابتدا به ذهن خودتان رجوع کنید و ببینید انگیزه برای شما چه معنایی دارد و کلمه انگیزه را در چه شرایطی به کار می‌برید.

اگر می‌توانید و فرصت دارید، یک برگ کاغذ بردارید یا دفتر یادداشت موبایل‌تان را باز کنید و چند جمله درباره انگیزه از نگاه خودتان بنویسید. سوال‌های زیر می‌تواند ذهن‌تان را بازتر کند:

معنی انگیزه چیست؟ خود لغت انگیزه به چه معناست؟

پیش از این که به سراغ تعریف علمی انگیزه و بحث‌های وابسته به آن برویم، اجازه بدهید چند جمله درباره معنی خود کلمه انگیزه صحبت کنیم.

انگیزه (motivation) با کلمهٔ لاتین motivus هم‌ریشه است و در زبان انگلیسی با کلمه‌های move و motion هم‌خانواده محسوب می‌شود. بنابراین مفهوم motivation در انگلیسی را باید به «برخاستن، اقدام کردن و حرکت» نزدیک دانست.

در فارسی هم انگیختن و انگیزاندن از قدیم به معنی «حرکت دادن، جنباندن، شوراندن، بلند شدن» به کار می‌رفته است. این مصرع حافظ را همه حفظیم که می‌گوید «اگر غم لشکر انگیزد که خون عاشقان ریزد». در کلیله و دمنه هم می‌خوانیم که کلیله به دمنه می‌گوید: «باران دوصد ساله فرو ننشاند / این گرد بلا را که تو انگیخته‌ای.»

بنابراین،‌ مستقل از تعریف علمی انگیزه، حداقل در حد حرف روزانه می‌دانیم که معنای انگیزه را باید «برخاستن و تکان خوردن و اقدام کردن» در نظر گرفت.

تعریف انگیزه چیست؟

پیش از این که به سراغ تعریف انگیزه برویم، باید این نکته را به خاطر داشته باشید که «انگیزه» یک مفهوم انتزاعی است. یعنی چیزی مثل قد و وزن و سرعت نیست که بشود آن را دید و به راحتی اندازه گرفت و همه کم‌و‌بیش بر سر آن توافق داشته باشند. انگیزه «جایی در بدن» یا «جایی در محیط اطراف» نیست که مستقیماً قابل‌ مشاهده و بررسی باشد.

طبیعتاً حالا می‌پرسید: اگر نمی‌دانیم انگیزه چیست، پس این همه تحقیق و پژوهش دربارهٔ انگیزه از کجا آمده؟ دانشمندان دقیقاً چه چیزی را اندازه می‌گیرند و بررسی می‌کنند؟

پاسخ این است که دانشمندان تعدادی «نشانه» برای انگیزه تعریف می‌کنند و آن‌ها را بررسی می‌‌کنند. مثلاً فرض کنید یک نفر همیشه صبح‌ها نیم ساعت ورزش می‌کرده. اما اخیراً چهل دقیقه ورزش می‌کند. محققانی که این فرد را بررسی می‌کنند، به خاطر «افزایش زمان ورزش» فرض می‌کنند انگیزهٔ او برای ورزش بیشتر شده است.

در ادامه با استفاده از کتاب انگیزش و هیجان مارشال ریو و چند منبع دیگر، تعدادی از نشانه های انگیزه را فهرست می‌کنیم (+/+):

نظریه های انگیزش

حتماً تا همین‌جا دقت کرده‌اید که انگیزه یک مفهوم پیچیده و چندبعدی است. نمی‌شود انتظار داشته باشیم یک نظریهٔ مشخص به همهٔ سوال‌های متنوع ما دربارهٔ انگیزه پاسخ دهد.

توجه به انگیزه در روانشناسی قدمتی طولانی دارد و طی یک قرن گذشته (و کمی بیشتر)، نظریه های متعددی دربارهٔ انگیزش به وجود آمده‌اند و هر یک از آن‌ها از زاویهٔ متفاوتی به انگیزش پرداخته‌اند. تنوع این نظریه‌ها آن‌قدر زیاد است که برخی از دانشگاهیان متخصص «انگیزش» شده‌اند و تمام زندگی خود را به این مفهوم اختصاص داده‌اند. و کتابهای مرجع بسیاری با عنوان «نظریه های انگیزش / Motivation Theories» منتشر شده‌اند که محتوایشان صرفاً دسته‌بندی نظریه های انگیزش است.

طبیعتاً قرار نیست ما در متمم به همهٔ این نظریه‌ها بپردازیم. بلکه صرفاً تعدادی از آن‌ها را که در مباحث مدیریت کسب و کار، یادگیری و توسعه فردی به کار می‌آیند بررسی خواهیم کرد.

بسیار سخت است کسی را پیدا کنید که به مدیریت یا توسعه فردی علاقه داشته و هرم مزلو به گوشش نخورده باشد. نظریه انگیزشی مزلو یکی از قدیمی‌ترین نظریه های انگیزش است که هنوز هم شهرت خود را حفظ کرده است.

دغدغهٔ اصلی مزلو مانند بسیاری از روانشناسان انسان گرا شکوفایی انسان بود. او فکر می‌کرد آخرین مرحلهٔ‌ رشد و تعالی آدمی خودشکوفایی است. و معتقد بود همان‌طور که انسان‌ها نیاز به امنیت و احترام و روابط اجتماعی دارند، به شکوفا کردن ظرفیت‌های خود نیز نیاز دارند.

حرف مزلو را باید در بستر زمانی خودش فهمید. در شرایطی که رفتارگراها معتقد بودند همهٔ انگیزه‌های انسان‌ها را باید در ترس و تطمیع و پاداش و تنبیه جستجو کرد، تأکید می‌کرد که انگیزه‌های انسان‌ها پیچیده‌تر از این حرف‌هاست. انسان‌ها گاهی کارهایی انجام می‌دهند که با نگاه رفتارگرایان سنتی نمی‌شود آن‌ها را درک و تفسیر کرد.

آبراهام مزلو و هرم مزلو

نظریه انگیزش درونی و بیرونی

یکی دیگر از نظریه های انگیزش که در چند دهه اخیر همواره مورد توجه بوده، تقسیم انگیزه‌ها به انگیزه درونی و بیرونی است. این نظریه را رایان و دسی مطرح کردند و بعداً روانشناسان بسیاری آن را توسعه دادند.

این نظریه هم مثل هرم مازلو بیش از هر چیز روبه‌روی رفتارگرایی قرار می‌گیرد. رفتارگراها علم روانشناسی را به مهندسیِ تشویق و تنبیه تقلیل داده بودند و همه‌چیز را به این دو ربط می‌دادند. یعنی از نظر آن‌ها باید اتفاقی در بیرون می‌افتاد تا انسان‌ها کاری انجام داده یا رفتار خود را تغییر دهند.

حرف بسیار مهم نظریه انگیزش درونی این بود که نقطهٔ شروع حرکت می‌تواند از درون انسان‌ها باشد. این حرف، بیان دقیق نظریهٔ آن‌ها نیست. اما پیام این نظریه را نشان می‌دهد: انسان سنگ نیست که فقط با لگد تکان بخورد. یا اگر هست، سنگی است که می‌تواند از درون به خودش لگد بزند و خود را تکان دهد. بی‌ آن‌که در بیرون اتفاقی افتاده باشد.

انگیزه درونی و بیرونی

نظریه خودتعیین‌گری که کاملاً‌ با بحث انگیزه درونی و بیرونی گره خورده، نظریهٔ جامع‌تری است که می‌خواهد ریشه‌های انگیزش درونی را توضیح دهد و عوامل ایجاد انگیزه را بررسی کند. یعنی صرفاً به این که انگیزه‌ها گاهی درونی و گاهی بیرونی هستند اکتفا نمی‌کند و سراغ این پرسش می‌رود که «به فرض این که انگیزش درونی موفق‌تر و ماندگارتر است، چگونه باید به سمت انگیزش درونی حرکت کرد؟»

نظریه خودتعیین‌گری

نظریه هدف گذاری - که ادوین لاک و گری لیثام آن را مطرح کردند - یکی دیگر از نظریه‌های معروف و جاافتاده در زمینهٔ انگیزش است. محتوای این نظریه را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. نخست این که خود هدف گذاری انگیزاننده است. یعنی همین که هدفی تعیین کردید، سطحی از انگیزه در شما ایجاد می‌شود. بخش دوم این نظریه به این سوال می‌پردازد که «آیا همیشه این اتفاق می‌افتد؟ و اگر چنین نیست (که نیست)، چه عواملی کمک می‌کنند (یا مانع می‌شوند) که هدف به انگیزه تبدیل شود؟»

نظریه هدف گذاری ابتدا در فضای سازمانی و با هدف بررسی انگیزش کارکنان مطرح شد و بیشتر در رفتار سازمانی و مدیریت منابع انسانی به آن پرداخته می‌شد، اما بعداً بسط یافت و امروزه یکی از نظریه های عمومی انگیزش (در زندگی شخصی و حرفه‌ای) محسوب می‌شود.

نظریه هدف گذاری

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری هدف گذاری به شما پیشنهاد می‌کند: