رسم نمودار استخوان ماهی | نمودار ایشیکاوا
شاید بتوان گفت نمودار استخوان ماهی (Fishbone Diagram) در مقایسه با سایر ابزارهای گرافیکیِ حل مسئله (مثلاً در مقایسه با نقشه ذهنی) کمتر از آنچه که شایستهاش بوده، مورد توجه قرار گرفته است.
چون در نگاه اول، به نظر میرسد که ترسیم این نمودار، صرفاً یک نوع بازیِ گرافیکی و تصویری با مسئله است و نمیتواند در حل مسئله چندان مفید باشد.
اما واقعیت این است که اگر کاربردهای نمودار استخوان ماهی را بشناسیم و در رسم نمودار استخوان ماهی، حساسیت کافی به خرج دهیم، اتفاقاً این ابزار میتواند نقش مهمی در کمک به حل مسئله ایفا کند.
این درس را به بررسی نمودار استخوان ماهی – که نمودار ایشیکاوا نیز نامیده میشود – اختصاص میدهیم و دربارهی کاربردها و ویژگیهای آن، با هم صحبت میکنیم.
نمودار استخوان ماهی چیست؟
نمودار استخوان ماهی، ابزاری برای ترسیم گرافیکی انواع علتهای کوچک و بزرگی است که دست به دست یکدیگر داده و یک مشکل یا مسئله را بهوجود میآورند (یا آن را تشدید میکنند).
این نمودار معمولاً به صورت یک خط افقی با تعدادی خط شیبدار کوچکتر ترسیم میشود به خاطر شکلش، به نمودار استخوان ماهی یا Fishbone Diagram مشهور است:
البته اگر نمودار استخوان ماهی را برای یک مسئلهی واقعی ترسیم کنیم، احتمالاً در این حد ساده و تمیز و مرتب نخواهد شد. نمونهای که خود ایشیکاوا در کتابش آورده، به واقعیت نزدیکتر است:
چرا به این شکل ترسیمی، نمودار ایشیکاوا میگویند؟
کائورو ایشیکاوا که در کنترل کیفیت فردی سرشناس محسوب میشود، در کتاب خود با عنوان راهنمای کنترل کیفیت (Guide to Quality Control) به معرفی نمودار استخوان ماهی پرداخته است.
البته ایشیکارو در همان کتاب – که اولین بار در سال ۱۹۷۶ منتشر شده – توضیح میدهد که ایدهی نمودار استخوان ماهی، چندان هم تازه نیست؛ بلکه در سال ۱۹۴۳ توسط پروفسور ایشیکاوا (یعنی خودش!) ابداع شده است و اگر چه او این نمودار را نمودار علت و معلول یا CE (مخفف Cause & Effect) مینامد، اما متخصصان کنترل کیفیت، گاهی نامِ نمودار ایشیکاوا را برای آن بهکار میبرند.
روش ترسیم یک نمونه نمودار استخوان ماهی
رسم نمودار استخوان ماهی قواعد پیچیدهای ندارد. مشکل یا مسئلهای را که مد نظر شماست در سمت راستِ انتهای نمودار (روی سرِ ماهی) مینویسید؛ سپس سمت چپ را با علتهای آن، پُر میکنید.
اصطلاحاً میگویند تمام ستون فقرات ماهی و تیغهای حاشیهی آن، علتها (Causes) هستند و آنچه در انتهای ستون فقرات روی سر ماهی نوشته میشود اثر آن علتها (Effect) است.
به عنوان مثال، فرض کنید میخواهیم به مسئلهی بیانگیزگی همکاران شرکت بپردازیم. بیانگیزگی، Effect محسوب میشود و ما میخواهیم علتهایی را بیابیم که اثرشان در نهایت به شکل بیانگیزگی پدیدار شده است:
حالا باید به همهی عواملی که میتوانند باعث این بیانگیزگی شده باشند یا اینکه به آن دامن زدهاند را فهرست کنید.
مهم است که عوامل مد نظر خود را در چند گروه مشخص، دستهبندی کنید:
پس از این مرحله، میتوانید به یک سطح پایینتر بروید و ببینید چه عواملی، هر یک از این تیغهای فرعی (علتهای لایه اول) را شکل دادهاند. مثلاً ممکن است برای پرداخت و پاداش، نکات زیر به ذهنتان برسد:
البته طبیعتاً مسئله در همینجا تمام نمیشود و ادامه پیدا میکند. برای سایر علتهای مرتبه اول هم، باید علتهای زیرمجموعه پیدا کنید. همچنین ممکن است علتهایی هم برای عوامل سطح دوم به ذهنتان برسد و وارد لایهی سوم (یا حتی لایههای بالاتر) بشوید.
مثلاً ممکن است به این نکته توجه کنید که مشخص نبودن شرح شغل و بیتوجهی به تجزیه و تحلیل شغل، نقش مهمی در برخورد سلیقهای هنگام تعیین حقوق داشتهاند:
بسیاری از کتابها و کارگاههای آموزشی حل مسئله، از اینجا به بعد وارد جزئیات سلیقهای میشوند. از جمله اینکه زاویهی خطها چگونه باشد یا مثلاً کدام دسته از علتها را باید نزدیکتر به سر ماهی (یا دورتر از آن) ترسیم کرد.
اما اینها صرفاً جزئیات سلیقهای هستند و خود ایشیکاوا هم، به آنها نپرداخته است. او ترجیح داده در کتابش مخاطب را قانع کند که این ابزار را بهکار بگیرد و بهخاطر سادگی، آن را بیاثر فرض نکند و کنار نگذارد.
ما هم در ادامه، به چند مورد از مزیتهای استفاده از نمودار استخوان ماهی اشاره میکنیم.
کاربرد و مزیت های نمودار استخوان ماهی
نمودار استخوان ماهی با ظاهر سادهاش، چند کارکرد مهم دارد که اگر به آنها توجه داشته باشید، احتمالاً این نمودار را به یکی از ابزارهای استاندارد خود تبدیل خواهید کرد.
سطحبندی علتها
در حالت عادی، وقتی به بررسی یک مسئله میپردازیم، تمام علتهایی را که به ذهن میرسند یک جا کنار هم قرار میدهیم (این کار مثلاً ممکن است با طوفان فکری انجام شود).
به محض اینکه علتهای احتمالی مشخص شد، به سراغ راه حل مسئله و روش مواجهه با آن علتها میرویم.
اما نمودار استخوان ماهی، ما را وادار میکند که همهی علتهای احتمالی را در یک سطح نبینیم و عادت کنیم آنها را در سطحهای مختلف قرار دهیم. همین کار ظاهراً ساده باعث میشود ذهن ما به روی راهحلهای قابل استفاده بازتر شود.
یک سرعتگیر مفید در مسیر حل مسئله
ما معمولاً احساس خوبی به سرعتگیرها نداریم و آنها را مانع رانندگی نرم و راحت میدانیم.
اما در حل مسئله، وجود سرعتگیر میتواند بسیار مفید باشد. پریدن به سمت نتیجهگیری (Jumping to the Conclusion) یکی از خطاهای شناختی ذهن ماست.
در مواجهه با بسیاری از مسائل، ما یک یا چند راهکار قابل استفاده را در ذهن داریم و بهمحض اینکه مسئله مطرح میشود، به سراغ راهحلهای پیشنهادی خودمان میرویم. حتی حرف زدن از ریشهی مشکل هم، میتواند به یک کاریِ صوری و ظاهری تبدیل شود.
اما نمودار استخوان ماهی اجازه نمیدهد به سرعت به سمت راهحل حرکت کنیم و وادار میشویم بیشتر به صورت مسئله بپردازیم.
کمک به تقویت نگاه سیستمی
هیچکس نمودار استخوان ماهی را تنها با یک تیغ ترسیم نمیکند. به عبارت دیگر، این شکل نمودار شما را وادار میکند که به علتهای متعدد فکر کنید.
پیش از این هم در درس تفکر سیستمی توضیح دادهایم که یکی از اشتباهات بزرگ که میتواند ما را به سمت راهکارهای غیرسیستمی ببرد، نگاه تکعلتی به رویدادها و پدیدههاست.
کمک به تبدیل مشکل به مسئله
این نکته تا حدی شبیه تقویت نگاه سیستمی است. اما چون پیش از این به صورت اختصاصی دربارهی تبدیل مشکل به مسئله صحبت کردهایم، مناسب بود آن را در اینجا به صورت جداگانه مطرح کنیم.
ترسیم نمودار استخوان ماهی یکی از سادهترین و بهترین روشها برای وادار کردن شما و همصحبتهایتان به خرد کردن مشکل و تبدیل آن به چند مسئله است.
یک چارچوب برای بحث و گفتگوهای گروهی
اگر قرار باشد مشکلی را در تیم کاری و سازمان خود بررسی کنید، نمودار ایشیکاوا یک کاربرد دیگر هم خواهد داشت. البته این کاربرد برای نقشه ذهنی هم وجود دارد: «این نمودار، یک چارچوب برای بحث مطرح میکند.»
وقتی چند نفر دور یک میز مینشینند و میخواهند دربارهی مسئلهای فکر کنند، معمولاً یکی دو نفر جریان بحث را در اختیار میگیرند و دیگران هم، یا به فکر کردن ترغیب نمیشوند و یا فرصتی برای بیان افکار و ایدههای خود پیدا نمیکنند.
اما تلاش برای تکمیل کردن نمودار استخوان ماهی، ناگزیر فرصتی فراهم میآورد تا همه با یکدیگر حرف بزنند و هر کس، فرصتی برای اظهارنظر داشته باشد. خصوصاً اینکه این اظهارنظر، بدون چارچوب هم نیست و به هر نکتهای که اشاره میشود، باید رابطهی علّی آن با سایر فاکتورها هم مد نظر قرار گیرد.
ابزاری مفید برای بهبود مهارت ارائه
اگر از جمله کسانی هستید که به بهبود مهارت ارائه و تقویت مهارت اسلایدسازی علاقه دارند، بهتر است نمودار استخوان ماهی را بیشتر جدی بگیرید.
یکی از مهمترین نکات در ارائه و اسلایدسازی این است که همه چیز را به انتخاب فونت و رنگ زمینه محدود نکرده و از ابتدا به شکل گرافیکی به موضوع مورد نظر خود فکر کنید.
استفاده از نمودار استخوان ماهی هم کمک میکند که منطق پشت حرفهای خود را بهتر سامان دهید و هم باعث میشود که یک اسلاید بسیار تمیز و مرتب و قابل فهم داشته باشید.
دسترسی کامل به این درس و ۷۶ درس دیگر دربارهٔ تصمیم گیری و حل مسئله برای اعضای ویژه متمم در نظر گرفته شده است. تا کنون ۱۲۶۴۹ نفر از متممیها مجموعاً ۲۵۳۹۹ تمرین در درسهای تصمیم گیری و حل مسئله ثبت کردهاند.
با عضویت ویژهٔ متمم علاوه بر این ۷۶ درس به هزاران درس دیگر از جمله درسهای زیر دسترسی پیدا میکنید. درسهای زیر صرفاً چند نمونه هستند:
تفکر سیستمی | تفکر استراتژیک | مهارت یادگیری
دوره MBA | توسعه فردی | سبک زندگی
مشاوره مدیریت | کوچینگ | مدیریت جلسه
مذاکره | مدیریت تعارض | مهارت های ارتباطی
نرم افزار مناسب برای رسم نمودار استخوان ماهی چیست؟
طبیعتاً اگر در یک جلسهی کوچک باشید یا بخواهید در خلوت خودتان، یک مسئلهی نسبتاً ساده را تحلیل کنید، قلم و کاغذ کافی خواهد بود. اما اغلب نرم افزارهای ترسیم چارت و نمودار نیز، گزینهی ترسیم نمودار استخوان ماهی را در اختیار شما قرار میدهند.
پیشنهاد ما استفاده از نرم افزار Visio است تا با عادت کردن بیشتر به این نرم افزار، به تدریج از آن برای ترسیم سایر نمودارها و گرافهای مد نظر خود نیز استفاده کنید.
تصاویر این درس هم با استفاده از همین نرم افزار ترسیم شدهاند.
ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری مهارت حل مسئله به شما پیشنهاد میکند:
- مسئله چیست؟ روشها و تکنیکهای حل مسئله چه هستند؟
- تفاوت مشکل و مسئله چیست؟ منظور از تبدیل مشکل به مسئله چیست؟
- انواع مسئلهها بر اساس سطح پیچیدگی
- تشخیص مسئله و تعریف مسئله | مسئله یابی گام اول حل مسئله است
- آموزش سوال پرسیدن | مهم است اما چگونه؟
- مدیران هجده ثانیهای – نقش شنیدن در تشخیص مسئله
- یک استراتژی متفاوت برای رقابت پپسی و کوکاکولا
- تفکر واگرا و تفکر همگرا
- خلاقیت چیست؟ | خلاقیت را میتوان مانند سرمایه گذاری دید
- دیدن به شکلی دیگر | تمرینی برای خلاقیت
- طوفان فکری چیست؟ | چند قانون اساسی طوفان فکری (بارش فکری)
- منظور از ریلکس کردن یک مسئله چیست؟
- معمای انتخاب وزنه برای ترازو | زنگ تفریح
- اهمیت وقفه و خوابیدن روی یک مسئله
- رسم نمودار استخوان ماهی | نمودار ایشیکاوا
- استعداد واقعی، تسلط بر فرایند حل مسئله است
- تعریف Trade-off یا داد و ستد (تصمیم گیری های چند معیاره)
- مدل ذهنی مبتنی بر حذف | «نوکاهی» هم به اندازهٔ «نوآوری» مهم است!
- هزینه فرصت از دست رفته و روش محاسبه آن
- خطاهای رایج در تعیین فهرست گزینهها و آلترناتیوها
- تفکر طراحی چیست؟ آشنایی با تعریف طراحی و مفهوم طراحی در حل مسئله
- کتاب علوم مصنوعی هربرت سایمون | کتابی درباره تفکر طراحی (و بسیاری چیزهای دیگر)
- تفاوت تفکر مهندسی و تفکر طراحانه در فرایند حل مسئله چیست؟
- طراحی رفتار و طراحی برای تغییر رفتار
- درس گرفتن از شکست برای موفقیت | چیپ هیث
- برون ریزی ذهنی
- برای مشورت در تصمیم گیری به چه کسانی مراجعه میکنید؟
- کتاب مهارت حل مسئله
چند مطلب پیشنهادی از متمم:
سوالهای پرتکرار دربارهٔ متمم
متمم مخففِ عبارت «محل توسعه مهارتهای من» است: یک فضای آموزشی آنلاین برای بحثهای مهارتی و مدیریتی.
برای کسب اطلاعات بیشتر میتوانید به صفحهٔ درباره متمم سر بزنید و فایل صوتی معرفی متمم را دانلود کرده و گوش دهید.
فهرست دوره های آموزشی متمم را کجا ببینیم؟
هر یک از دوره های آموزشی متمم یک «نقشه راه» دارد که مسیر یادگیری آن درس را مشخص میکند. با مراجعه به صفحهٔ نقشه راه یادگیری میتوانید نقشه راههای مختلف را ببینید و با دوره های متنوع متمم آشنا شوید.
همچنین در صفحههای دوره MBA و توسعه فردی میتوانید با دوره های آموزشی متمم بیشتر آشنا شوید.
هزینه ثبت نام در متمم چقدر است؟
شما میتوانید بدون پرداخت پول در متمم به عنوان کاربر آزاد عضو شوید. اما به حدود نیمی از درسهای متمم دسترسی خواهید داشت. پیشنهاد ما این است که پس از ثبت نام به عنوان کاربر آزاد، با خرید اعتبار به عضو ویژه تبدیل شوید.
اعتبار را میتوانید به صورت ماهیانه (۱۶۰ هزار تومان)، فصلی (۴۲۰ هزار تومان)، نیمسال (۷۵۰ هزار تومان) و یکساله (یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان) بخرید. لطفاً برای اطلاعات بیشتر به صفحه ثبت نام مراجعه کنید.
آیا در متمم فایل های صوتی رایگان هم برای دانلود وجود دارد؟
مجموعه گسترده و متنوعی از فایلهای صوتی رایگان در رادیو متمم ارائه شده که میتوانید هر یک از آنها را دانلود کرده و گوش دهید.
همچنین دوره های صوتی آموزشی متنوعی هم در متمم وجود دارد که فهرست آنها را میتوانید در فروشگاه متمم ببینید.
با متمم همراه شوید
آیا میدانید که فقط با ثبت ایمیل و تعریف نام کاربری و رمز عبور میتوانید به جمع متممیها بپیوندید؟
نویسندهی دیدگاه : علی رسولیرسولی
از اینکه متمم به تقویت نگاه سیستمی اشاره کرده واقعا لذت بردم. نمودار استخوان ماهی ما رو مجبور میکنه که از تفکر خطی (چیدن زنجیره علت و معلول ها پشت سر هم) فاصله بگیریم و سعی کنیم چند علت برای یک پدیده بیان کنیم.
به شخصه برای من کمتر پیش اومده که از این نمودار یا ابزارهای مشابه برای بهتر فکر کردن و حل مساله استفاده کنم. چون برای من فکر کردن به مساله ها و تصمیمات معمولا در میان کارهای روزمره، در حین رانندگی، پیاده روی و یا حتی حمام کردن اتفاق میوفته و اغلب هم با سیستم دو (سریع و شهودی) پردازش میشه.
خیلی کم پیش اومده که پشت میز بشینم و بصورت ساختاریافته و دقیق به یک مساله فکر کنم.
معرفی این نمودار یک تلنگری شد که در مسائل و تصمیمات مهم زندگی، تفکر آهسته (سیستم یک) و استفاده از ابزارهای کمکی رو فراموش نکنم.