معرفی کتاب نظریه خودتعیین گری | ریچارد رایان و ادوارد دسی

مبانی نظریه خودتعیین‌گری

در این بخش از کتاب، رایان و دسی پایه‌های فلسفی، تاریخی و زیست‌شناسی خودتعیین کنندگی را شرح می‌دهند.

آن‌ها تأکید می‌کنند که انسان را یک ارگانیسم – مانند سایر ارگانیسم‌ها و موجودات زنده در طبیعت – می‌بینند و معتقدند که هر نظریه انگیزشی معتبر باید مبانی اولیهٔ زیستی موجودات زنده را در مورد انسان نیز بپذیرد.

رایان و دسی با این رویکرد انسان را مستقل از محیط خود نمی‌بینند. بلکه موجودی می‌بینند که رشد و بالندگی‌اش تابع محیط است.

آن‌ها همچنین تأکید می‌کنند که نمی‌خواهند تمام انگیزه‌ها و انگیزاننده‌ها را در بیرون انسان ببینند. بلکه معتقدند محرک‌ها و نیازهایی در درون انسان هست که محیط می‌تواند زمینه‌ساز رشد یا سرکوب آن‌ها باشد.

چنان‌که در درس خودتعیین گری توضیح داده‌ایم، نیازهای «خودمختاری» و «توانمندی و تسلط بر محیط» و «ارتباط و پیوند با دیگران» سه نیاز اصلی هستند که رایان و دسی آن‌ها را ستون‌های اصلی نظریه خود می‌دانند.

شش خرده‌نظریه

وقتی سه نیاز اصلی مطرح‌شده در خودتعیین‌گری (SDT) را می‌پذیریم، می‌توانیم سراغ حوزه‌های مختلف برویم و با قرار دادن مفروضات SDT در کنار دستاوردهای دیگر به نظریه‌های تازه‌ای می‌رسیم.

رایان و دسی این نظریه‌ها را خرده نظریه (Micro-Theory) می‌نامند و در کتاب خود شش خرده‌نظریه را معرفی و بررسی کرده‌اند:

• نظریه ارزیابی شناختی یا Cognitive Evaluation Theory
• نظریه یکپارچگی ارگانیسمی یا Organismic Integration Theory
• نظریه جهت‌گیری علّی یا Causality Orientation Theory
• نظریه نیازهای بنیادی روانشناختی یا ‌Basic Psychological Needs Theory
• نظریه محتوای هدف یا Goal Contents Theory
• نظریه انگیزهٔ روابط Relationships Motivation Theory

از آن‌جا که پرداختن به هر یک از این نظریه‌ها مستلزم بحث طولانی است،‌ شرح آن‌ها را به درس‌های جداگانه موکول می‌‌کنیم. اما همان‌طور که از عناوین حدس می‌زنید، خرده‌نظریهٔ «محتوای هدف» نقطهٔ اتصال نظریه خودتعیین‌کنندگی و درس آموزش هدف گذاری متمم است.

کاربرد خودتعیین‌گری در شاخه‌های مختلف علوم انسانی و اجتماعی

جذاب‌ترین بخش کتاب خودتعیین‌گری رایان و دسی بخشی است که در آن کاربردهای نظریه خودتعیین‌گری را در شاخه‌های مختلف علوم انسانی نشان داده‌اند. این بخش سوم، بیش از نیمی از کتاب را نیز به خود اختصاص داده است.

در این‌جا هم صرفاً به مرور چند مورد از موضوعات مطرح شده اکتفا می‌کنیم تا به تدریج در درس‌های مختلف بسته به موضوع به هر یک از این مباحث بپردازیم:

پرورش فرزند (خودمختاری)

تربیت فرزند با خودمختاری گره خورده است. همیشه این سوال برای والدین وجود دارد که تا چه حد باید فرزند را کنترل کنند و چقدر می‌توانند او را آزاد بگذارند؟ هم‌چنین نوع مناسب پیوند مادر و پدر با فرزند چگونه است؟ طبیعتاً SDT با دو ستون از ستون‌های خود (خودمختاری و پیوند با دیگران) می‌تواند پاسخ‌دهندهٔ مناسبی برای این نوع سوالات باشد.

رابطه عاطفی

در زمینهٔ‌ رابطه عاطفی هم SDT حرف‌های ارزشمندی برای گفتن دارد. رایان و دسی با استفاده از نیاز خودمختاری و با تیکه بر پژوهش‌های متعددی که در این زمینه انجام شده توضیح می‌دهند که یکی از ویژگی‌های رابطه سالم این است که فرد زیر فشار کنترلی طرف مقابل قرار نگیرد و حس کند که از خودمختاری کافی بهره‌مند است. آن‌ها با مقایسهٔ‌ خودمختاری و مفاهیم مشابه مانند استقلال و خوداتکایی به خواننده نشان می‌دهند که مصداق‌های سازندهٔ استقلال در رابطه عاطفی و سایر رابطه‌های نزدیک (مثلاً رابطه دانشجو با معلم و رابطه کارمند با مدیر)‌ چیست.

روان‌درمانی و درمان اختلالات روانی

در زمینهٔ روان‌درمانی هم رایان و دسی بحث‌های ارزشمندی را در این کتاب مطرح کرده‌اند. آن‌ها از یک سو معتقدند که ریشهٔ بسیاری از اختلالات روانی و رفتارهای مخرب را می‌توان در محیط‌هایی جستجو کرد که نتوانسته‌اند سه نیاز اصلی در SDT را تأمین کنند. از سوی دیگر معتقدند که برای زندگی خوب و سالم و نیز برای طی کردن سریع‌تر فرایند درمان، درمانگران می‌توانند به درمانجویان کمک کنند محیط خود را بهتر بشناسند و بکوشند با ایجاد تغییر در محیط و نیز تصمیم‌گیری بهتر بستر مناسب و غنی برای رشد و بالندگی را فراهم کنند.

عزت نفس و اصالت

حرف رایان و دسی دربارهٔ عزت نفس هم این است که عزت نفس را نمی‌توانیم به عنوان یک ویژگی کاملاً مستقل و درونی در انسان‌ها ببینیم و برای بهبود آن تلاش کنیم. عزت نفس به همان اندازه که در درون انسان‌ها ریشه دارد،‌ از بیرون هم تأثیر می‌گیرد. ما نمی‌توانیم انسان‌ها را در محیط نامناسب قرار دهیم و به آن‌ها اصرار کنیم که تو می‌توانی و باید عزت نفس خود را افزایش دهی و اگر حرف‌ها و رفتارها و برخوردهای دیگران به تو فشار می‌آورد و تو را می‌آزارد، صرفاً ناشی از پایین بودن عزت نفس توست.

کار در سازمان و بهره وری

احتمالاً حدس می‌زنید که خودتعیین‌گری هم در انگیزش کارکنان و هم در برنامه ریزی برای توسعه فردی حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد. به همین علت در بسیاری از کتابهای رفتار سازمانی و مدیریت منابع انسانی به این نظریه اشاره می‌شود.

کاربرد خودتعیین‌ گری در محیط کار هم آن‌قدر گسترده شده که انتشارات دانشگاه آکسفورد، جدا از فصلی که در این کتاب به آن اختصاص یافته،‌ یک کتاب مستقل فشرده و حجیم را به آن اختصاص داده است (+).

علاوه بر این موارد، موضوعات دیگری مانند کاربرد خودتعیین‌گری در محیط مدرسه و یادگیری، پرورش اجتماعی، ورزش و تربیت بدنی، محیط‌های آنلاین و دیجیتال و تأثیرگذاری اجتماعی در مقیاس بزرگ (فرهنگ، اقتصاد و سیاست) از جمله مباحثی هستند که در این کتاب به تفصیل به آن‌ها پرداخته شده است.