کتاب تفکر سیستمی (مدیریت آشوب و پیچیدگی) | جمشید قراچه داغی

کتاب تفکر سیستمی نوشتهٔ جمشید قراچه داغی از جمله کتاب‌های مطرح این حوزه در سطح جهان است و بسیاری از دانشگاه‌ها و مراکز عالی به عنوان منبع و مرجع آموزش نگرش سیستمی استفاده می‌کنند. از آن‌جا که قصد داریم در تدوین و به‌روزرسانی درس‌های تفکر سیستمی متمم از این کتاب نیز در کنار منابع دیگر استفاده کنیم، این مطلب را به معرفی آن اختصاص داده‌ایم.

با توجه به این که بارها در درس‌های مختلف به این کتاب ارجاع داده خواهد شد، این معرفی از جنس #خلاصه کتاب نیست و صرفاً به توضیحاتی کلی دربارهٔ این کتاب اکتفا می‌کنیم. در حدی که وقتی در درس‌های دیگر به کتاب تفکر سیستمی قراچه داغی اشاره می‌کنیم، بدانید از چه نوع کتاب و کدام نویسنده حرف می‌زنیم.

جمشید قراچه داغی کیست؟

جمشید قراچه داغی، که البته نام خانوادگی خود را در انگلیسی به شکل Gharajedaghi می‌نویسد، یکی از نظریه‌پردازان مطرح جهانی در زمینهٔ تفکر سیستمی است. او در سال ۱۳۱۸ به دنیا آمده و پس از تحصیل در رشتهٔ مهندسی سیستم‌ها در دانشگاه کالیفرنیا برکلی، سال‌های جوانی خود را در شرکت IBM کار کرده است (+).

سازمان مدیریت صنعتی که برای همهٔ ایرانیان آشناست، طی سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۷ تحت هدایت و رهبری او رشد و پیشرفت کرده است. قراچه داغی بعد از انقلاب به آمریکا رفت و مدیریت مرکز تحقیقات بوش (Bush Research Center) را بر عهده گرفت و هم‌زمان در مدرسهٔ کسب‌و‌کار وارتون نیز تدریس کرد.

قراچه‌داغی از دوستان و همکاران نزدیک راسل اکاف بوده و اکاف در نوشته‌هایش اشاره کرده که جمشید، نه فقط در تبیین تفکر سیستمی، بلکه در پیشبرد و توسعهٔ آن‌چه او بنیان‌گذاری کرده نقش داشته است. اکاف بعد از این که از دانشگاه بازنشسته شد، موسسهٔ Interact را تأسیس کرد و در قالب آن به ارائه‌ی خدمات مشاوره در زمینهٔ طراحی و تحلیل سیستم‌ها پرداخت. قراچه‌داغی هم از همان بدو تأسیس با او شریک شد و مدیریت موسسه را بر عهده گرفت.

امروزه اگر قرار باشد از چهار یا پنج فرد برتر در حوزهٔ تفکر سیستمی در سطح جهان نام ببریم، نام جشمید قراچه داغی هم در این فهرست وجود خواهد داشت و در کنار کسانی مانند پیتر سنگه و راسل اکاف قرار می‌گیرد.

مقدمهٔ کتاب تفکر سیستمی جمشید قراچه داغی

ویرایش اول کتاب تفکر سیستمی قراچه داغی در سال ۱۹۹۹ منتشر شد. از همان سال تا سومین ویرایش در سال ۲۰۱۱، محور اصلی این کتاب، تفکر سیستمی در مدیریت سازمان‌ها بوده است. با وجودی که مثال‌های خارج از فضای سازمانی هم کم‌و‌بیش در کتاب وجود دارند، اما جوّ سازمان و کسب‌و‌کار کاملاً در این کتاب غالب است. چنان که هر یک از فصل‌های پایانی کتاب به یک سازمان بزرگ اختصاص یافته و شیوهٔ استفاده از رویکرد سیستمی در آن سازمان بررسی شده است.

مقدمهٔ ویرایش سوم کتاب، بسیار خواندنی است و نام‌های متعددی در آن می‌بینیم که برای ما ایرانیان آشنا هستند.

قراچه داغی اشاره می‌کند که آقای رضا نیازمند نقش مهمی در مسیر شغلی او داشته و پس از آشنایی با نوع نگاه او ادارهٔ سازمان مدیریت صنعتی را به وی سپرده است. نیازمند که بسیاری  او را پدر صنعتی‌سازی ایران می‌دانند، بنیان‌گذار سازمان مدیریت صنعتی و سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران بوده است.

قراچه داغی همچنین اشاره کرده که مطالعات موردی – که بخش بزرگی از کتابش را تشکیل می‌دهند – همگی توسط دوست و همکارش بیژن خرم بازنویسی شده‌اند. او می‌گوید تأثیر ذهنیت خرم بر او به شکلی بوده که نمی‌تواند برای آن حدی تعیین کند.

از آن‌جا که ویرایش سوم کتاب بعد از مرگ راسل اکاف منتشر شده، طبیعتاً اکاف پیشگفتار یا مقدمه‌ای در آن ندارد. اما قراچه داغی بخشی از پیشگفتاری را که اکاف بر یکی از کتاب‌های قدیمی‌تر او نوشته، در ابتدای مقدمه‌اش آورده است. اکاف در متن خود می‌گوید که در سال ۱۹۶۸ برای نخستین بار در قالب یکی از برنامه‌های سازمان ملل به ایران سفر کرده و با جمشید آشنا شده است. او در سفرهای بعدی خود به ایران متوجه می‌شود که رهبری سازمان مدیریت صنعتی به قراچه‌داغی سپرده شده است: «ما از جمشید برای تدریس در پنسیلوانیا دعوت کردیم، اما او نپذیرفت و ترجیح داد مدیریت مجموعهٔ خودش را ادامه دهد. البته که این کار قابل درک است و اگر من هم جای او بودم، همین کار را می‌کردم.» و در ادامه توضیح می‌دهد پس از انقلاب در ایران شرایط تغییر کرد و قراچه داغی کشور را ترک کرده به آمریکا آمد: «مهاجرت او به آمریکا یکی از رویدادهای بزرگ در زندگی من بوده است». اکاف در پایان مقدمه‌اش، جمشید قراچه داغی را الهام‌بخش خود می‌خواند.

ویژگی‌های کتاب تفکر سیستمی قراچه داغی

قراچه داغی در مقدمهٔ کتابش توضیح می‌دهد که کتاب‌های پرفروش یک قاعدهٔ طلایی دارند که همه بر آن متکی‌اند: یک نکته را به عنوان محور خود انتخاب می‌کنند و تمام کتاب دربارهٔ همان یک نکته حرف می‌زنند. او در ادامه می‌گوید: به من گفتند که طرح ایده‌های بسیار زیاد در یک کتاب خواننده را معذب می‌کند، اما کار خودم را کردم و قاعدهٔ رایج، یعنی تمرکز روی یک ایده، را شکستم.

وقتی کتاب را می‌خوانید، می‌بینید که ماجرا فراتر از این‌هاست. موضوع این نیست که قراچه داغی کتاب خود را به جای یک ایده، حول سه یا پنج یا ده ایده نوشته باشد. او در هر سطر کتاب هر موضوعی را که به ذهنش رسیده مطرح کرده است. حتی گاهی در جمله‌های متوالی، موضوع آن‌قدر تغییر می‌کند که برای لحظاتی فکر می‌کنید شاید خطوط و صفحه‌ها را با هم قاطی کرده‌اید. درست است که این کتاب را نمی‌توان یک متن منسجم دانست، اما مشخص است که قراچه داغی این کار را عامدانه انجام داده است.

او حرف‌هایی در ذهن داشته که برای خودش مهم بوده و معتقد بوده که یک متخصص تفکر سیستمی باید آن‌ها را بداند. حتی می‌شود حدس زد که یادداشت‌های فراوانی در طول سال‌ها جمع کرده و می‌خواسته به هر شکل و بهانه در کتاب خود بگنجاند. چندان هم نگران خوانندهٔ تازه‌کار نبوده و مهم‌ترین هدفش این بوده که حرف یا نکته‌ای ناگفته نماند. حاصل، کتابی شده که کاملاً شبیه عنوانش چیزی از جنس آشوب و پیچیدگی در خود دارد.

بنابراین کتاب تفکر سیستمی قراچه داغی برای خواننده‌ای مناسب است که کتاب‌های متعددی در زمینهٔ تفکر سیستمی خوانده و با این فضا آشناست. بسیاری از جمله‌ها در متن، صرفاً‌ در حد اشاره هستند و اگر قبلاً اصل موضوع را بدانید،‌ از آن‌ها لذت می‌برید و جهان تازه‌ای به رویتان گشوده می‌شود. اما در غیر این صورت، احتمالاً کتاب را نخواهید پسندید.

به نظر می‌رسد در ایده‌آل‌ترین شکل، چنین کتابی باید در کنار یک متخصص تفکر سیستمی خوانده شود. یعنی فردی در کنارتان باشد تا بند به بند آن را با اشاره به منابع دیگر و موضوعات مکمل، شفاف کند.

ما در درس‌های تفکر سیستمی متمم از بخش‌هایی از این کتاب استفاده می‌کنیم و به آن ارجاع خواهیم داد.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری تفکر سیستمی به شما پیشنهاد می‌کند: