اثر پیگمالیون | کاربرد این اثر در تدریس، تربیت فرزند و مدیریت سازمان چیست؟

پیگمالیون (Pygmalion) چنان‌که افسانه‌های یونانی می‌گویند، نام یک مجسمه‌ساز بوده است؛ مجسمه‌سازی که از زنان نفرت داشت.

اما این نفرت پیگمالیون روزی به پایان رسید. او عاشق یک زن شد؛ نه یک انسان، یک مجسمه؛ مجسمه‌ای که خودش ساخته بود. پیگمالیونِ مجسمه‌ساز، هر آن‌چه را از زیبایی در ذهن داشت، در چهره و پیکر مجسمه‌اش – که آن را گالاتیا (Galatea) نامید – منعکس کرد و طبیعی بود که عاشق گالاتیا شود.

چنان‌که افسانه‌ها می‌گویند، پیگمالیون از ونوس (الهه‌ٔ زیبایی و عشق و در فرهنگ روم) درخواست کرد که «آیا می‌شود برای من زنی بیابی که مانند گالاتیا باشد؟» و ونوس به جای این‌که چنان زنی بیابد، به خود گالاتیا اشاره کرد و آن مجسمه به یک زن تبدیل شد.

البته امروز کسی با جزئیات این افسانهٔ قدیمی کاری ندارد و وقتی می‌گویند پیگمالیون باش منظورشان این است که دیگران را را چنان «باور کن» که حتی اگر مجسمه‌ای بی‌جان بودند، به زندگی برخیزند و باور تو را نمایش دهند.

البته شناخت ما به پیگمالیون صرفاً به افسانهٔ رومی آن محدود نیست و اتفاقاً نام پیگمالیون بیش از آن‌که آن افسانه را به خاطر آورد، برای افراد بسیاری تداعی‌کنندهٔ‌ نمایشنامه‌ای است که جورج برنارد شاو در سال ۱۹۱۲ با همین عنوان نوشته است. البته ما در ایران‌ آن را با نام فیلمی که از روی آن ساخته شد، یعنی بانوی زیبای من یا My Fair Lady هم می‌شناسیم.

در بخشی از داستان پیگمالیون برنارد شاو می‌بینیم که الیزا، دختر گل‌فروش، به کلنل پیکرینگ (دوست پروفسور هیگینز) چنین می‌گوید (+):

اثر پیگمالیون در روانشناسی به زبان ساده

اکنون که با روایت‌های قدیمی و شکل اغراق‌شدهٔ اثر پیگمالیون آشنا شدیم، می‌توانیم به زبانی ساده‌تر دربارهٔ اثر پیگمالیون در روانشناسی حرف بزنیم. اگر بخواهیم اثر پیگمالیون را در یک جمله خلاصه کنیم می‌توانیم این تعبیر را به کار بگیریم (+): «بخشی از واقعیت را انتظارات ما ساخته است و می‌سازند.»

وقتی والدین به سراغ یک موسسهٔ استعدادیابی می‌روند و بر اساس نتایج به دست آمده به این نتجه می‌رسند که یکی از فرزندان‌شان استعداد ویژه‌ای در ریاضیات یا موسیقی دارد، احتمالاً این فرزند بخت بیشتری برای تبدیل شدن به یک ریاضی‌دان یا هنرمند خواهد داشت.

و یا این‌که وقتی مدیری فکر می‌کند یکی از کارمندانش مهارت ویژه‌ای در مدیریت تعارض دارد، احتمال این‌که آن کارمند به تدریج در این حوزه توانمند‌تر شود افزایش می‌یابد.

توجه داشته باشید که ما در این‌جا از «قطعیت» حرف نمی‌زنیم، بلکه صرفاً می‌گوییم که انتظارات ما روی واقعیت تأثیر می‌گذارند و «احتمال» برخی رویدادها را افزایش می‌دهند و به نوعی در شکل‌گیری واقعیت سهم دارند.

به بیان دیگر می‌توان گفت اثر پیگمالیون یکی از نمونه‌های فرض خود انجام (Self-fulfilling Prophecy) است. به این معنی که گاهی یک فرض را می‌پذیریم و همین که آن را پذیرفتیم، احتمال این که آن فرض درست از آب در بیاید افزایش پیدا می‌کند.

تاریخچه | اثر پیگمالیون (یا اثر روزنتال) چگونه مطرح شد؟

داستان اثر پیگمالیون را می‌توان از سال ۱۹۶۳ در آمریکا آغاز کرد. روانشناسی به نام رابرت روزنتال (Robert Rosenthal) بر این باور بود که انتظارات ما روی نتیجه‌ای که می‌گیریم تأثیر می‌گذارند.

البته روزنتال اصلاً دنبال بحث‌هایی مانند انتظار از دانش‌آموز و دانشجو و کارمند و دوست و همسر نبود. بلکه دغدغهٔ اصلی‌اش «صحت و دقت کارهای آزمایشگاهی» بود:

می‌دانید که معمولاً در پایان مقاله‌های تحقیقاتی بخشی وجود دارد که در آن محقق توضیح می‌دهد که این تحقیقات را چگونه می‌توان ادامه داد (این بخش به Furthur Research معروف است).

روزنتال در مقاله‌اش گفت که معتقد است این مطالعه را می‌توان به مدارس هم تعمیم داد. به این معنا که احتمالاً اگر معلم هنگام تدریس فکر کند برخی دانش‌آموزانش توانمندتر هستند،‌ در عمل هم آن‌ها نتیجهٔ بهتری کسب خواهند کرد.

یکی از کسانی که مقالهٔ روزنتال را خواند، خانم یاکوبسن بود. او به روزنتال پیغام داد که نمی‌دانم آن‌چه را در پایان مقاله نوشتید، فقط برای پر کردن فضا و ژست پایانی مقاله بود، یا واقعاً دوست دارید چنین مطالعاتی را در مدارس انجام دهید.

من مدیر یک مدرسه هستم و اگر علاقه‌مند باشید، حاضرم همه نوع همکاری بکنم تا این مطالعه به شکل علمی و روش‌مند در مدرسه‌ام انجام شود (+).

در تصویر زیر می‌توانید نمایی از مدرسه‌ای را که یاکوبسن مدیر آن بود ببینید. تصویر در همان دههٔ شصت میلادی ثبت شده است (+):

یاکوبسن با پیشنهاد خود فضا را برای تحقیقات بعدی فراهم کرد.

آن‌ها یکی از کلاس‌های مدرسه را انتخاب کردند و به معلم کلاس گفتند: «ما در دانشگاه هاروارد یک تست هوش طراحی کرده‌ایم که می‌تواند موفقیت آکادمیک دانش‌آموزان را از همین الان پیش‌بینی کند.»

پس از این‌که تست را در کلاس انجام دادند، نام گروه کوچکی از دانش‌آموزان را به معلم کلاس اعلام کردند و گفتند: این گروه کوچک، بسیار مستعد هستند و بعداً که به دانشگاه بروند موفقیت بسیاری را کسب خواهند کرد.

بقیهٔ داستان را می‌توانید حدس بزنید. روزنتال و یاکوبسن تا پایان سال صبر کردند و دوباره تست هوش را برای بچه‌های همان کلاس اجرا کردند. نتیجهٔ تست نشان می‌داد بهره هوشی دانش‌آموزانی که معلم فکر می‌کرد مستعدتر هستند، به طور متوسط ۲۷ واحد افزایش پیدا کرده است.

روزنتال و یاکوبسن در سال ۱۹۶۸ حاصل این مطالعات را ابتدا در قالب یک مقاله و سپس کتابی با عنوان پیگمالیون در کلاس درس منتشر کردند. نسخهٔ کامل‌تر این کتاب در سال ۱۹۹۲ منتشر شد (+).

اثر پیگمالیون می‌گفت اگر معلم انتظارات مثبتی از دانش‌آموز خود داشته باشد، این انتظارات در نهایت در دنیای واقعی تأثیر می‌گذارند و دانش‌آموز واقعاً عملکرد بهتری بروز می‌دهد.

پیگمالیون در محیط کار

ایدهٔ پیگمالیون به سرعت از فضای تدریس فراتر رفت و در حوزه‌های دیگر هم مطرح شد.

در سال ۱۹۶۹ استرینگ لیوینگستون (Sterling Livingston) استاد دانشگاه هاروارد در نشریهٔ هاروارد بیزینس ریویو مقاله‌ای با عنوان Pygmalion in Classroom نوشت و توضیح داد که اثر پیگمالیون در محیط کار هم می‌تواند وجود داشته باشد. این مقاله که از مقاله‌های کلاسیک هاروارد است، آن‌قدر مورد استقبال قرار گرفت که بعد‌ها در سال ۱۹۸۸ دوباره بازنشر شد (فایل PDF مقاله).

او در مقاله‌اش به چهار ایدهٔ کلیدی را مطرح کرد:

اثر پیگمالیون یا اثر روزنتال؟ کدام اصطلاح دقیق‌تری است؟

این دو اصطلاح را کاملاً می‌توان هم‌معنی در نظر گرفت.

همان‌طور که در تاریخچه اثر پیگمالیمان توضیح دادیم، این بحث را نخستین بار روزنتال در فضای آموزش و تدریس بررسی کرد. به همین علت هنوز هم در بسیاری از کتاب‌های روانشناسی آموزش ترجیح می‌دهند از آن با عنوان اثر روزنتال نام ببرند.

اما بعداً مطالعات بیشتری در قلمروهای دیگر، از ارتش گرفته تا محیط کسب و کار، انجام شد و وجود این اثر را در آن حوزه‌ها هم تأیید کرد.

معمولاً خارج از فضای آموزش و تدریس و زمانی که می‌خواهند از این اثر به شکل عمومی – و نه محدود به کلاس درس – استفاده کنند، اصطلاح اثر پیگمالیون را ترجیح می‌دهند.

با این حال هر یک از این دو اصطلاح را در هر موضوعی به کار ببرید، کسی نمی‌تواند از شما ایراد بگیرد و بگوید اشتباه گفته‌اید.

اثر گالاتیا

گاهی اوقات در کتاب‌ها و مقالاتی که به اثر پیگمالیون پرداخته‌اند،‌ با اصطلاح دیگری هم مواجه می‌شویم: اثر گالاتیا (Galatea Effect). از آن‌جا که گالاتیا نام مجسمهٔ پیگمالیون بوده است،‌ ممکن است فکر کنیم این دو اثر شبیه هم هستند. اما اثر گالاتیا اصلاً دربارهٔ یک موضوع دیگر است:

• اثر پیگمالیون می‌گوید که انتظارات مثبت دیگران از ما روی عملکرد ما چه تأثیری دارد
• اثر گالاتیا به این بحث می‌پردازد که انتظارات مثبت ما از خودمان روی عملکردمان چه تاثیری دارد

بنابراین از یک سو می‌توان گفت اثر پیگمالیون و اثر گالاتیا تقریباً شبیه هستند. چون هر دو به «تأثیر انتظارات روی عملکرد» می‌پردازند و هر دو را می‌توان زیرمجموعهٔ فرض خودانجام در نظر گرفت.

اما از سوی دیگر، مکانیزم اثر آن‌ها کاملاً متفاوت است و دو پدیدهٔ مختلف را بررسی می‌کنند؛ یکی تأثیرگذاری بیرونی روی عملکرد و دیگری تأثیرگذاری درونی روی عملکرد.

اثر گُلِم

اصطلاح دیگری هم وجود دارد که معمولاً در کنار اثر پیگمالیون قرار می‌گیرد: اثر گُلم یا گولم (Golem Effect).

اثر گولم می‌گوید که اگر شما انتظارات منفی از فردی داشته باشید،‌ به تدریج روی عملکرد او هم تأثیر منفی می‌گذارید.

ممکن است با خود بگویید «این دقیقاً همان اثر پیگمالیون است. پس چرا برای آن یک نام جدا انتخاب کرده‌اند؟»

موضوع این است که این دو اثر اگر چه از نظر جمله‌بندی برعکس هم هستند، اما لزوماً نمی‌توان از یکی دیگری را نتیجه گرفت. این که یک نفر به شما بگوید «استعدادت زیاد است» و شما پس از‌ آن عملکرد بهتری داشته باشید یک ماجراست و این‌که فردی به شما بگوید «استعداد نداری» و مغز شما بعد از شنیدن این جمله از کار بیفتد یک ماجرای دیگر است.

مثلاً ممکن است اگر کسی به شما بگوید «عُرضهٔ فلان کار را نداری» شما برای اثبات عرضهٔ خود بیشتر تلاش کنید و اتفاقاً نتیجهٔ بهتری هم بگیرید. بنابراین می‌توان گفت مکانیزم و مولفه‌های اثر پیگمالیون و گلم لزوماً یکسان نیستند.

نمونه‌های فراوانی وجود دارد که اثر گلم تأیید شده است. یعنی انتظار پایین باعث شده عملکرد هم کاهش پیدا کند. اما شواهدی که در تأیید این اثر وجود دارد و گستردگی اثر آن به اندازهٔ اثر پیگمالیون زیاد نیست.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری روانشناسی مثبت گرا به شما پیشنهاد می‌کند: