کتاب شکوفایی | تعریف روانشناسی مثبت گرا به زبان ساده از نگاه مارتین سلیگمن

اگر بخواهید از زبان یکی از بنیانگذاران روانشناسی مثبت گرا دربارهٔ این رویکرد روانشناسی چیزی بخوانید و بشنوید، مارتین سلیگمن بهترین گزینه است (البته در کنار او باید از چیک سنت میهایی و کریستوفر پترسون هم نام برد). و اگر بخواهید فقط یکی از آثار سلیگمن را درباره روانشناسی مثبت گرا بخوانید، قطعاً باید کتاب شکوفایی (Flourish) را انتخاب کنید. در این درس دربارهٔ کتاب شکوفایی صحبت می‌کنیم.

کتاب شکوفایی سلیگمن هم به علت ارائه یک مدل برای روانشناسی مثبت گرا و هم به خاطر گردآوری و معرفی مجموعهٔ گسترده‌ای از منابع در این زمینه، ارزش آکادمیک ویژه‌ای دارد. ضمن این‌که او در جایگاه یکی از بنیانگذاران روانشناسی مثبت گرا در این کتاب داستان شکل‌گیری و توسعهٔ این رشته را هم روایت کرده و از کتابش از این منظر در آینده ارزش تاریخی هم خواهد داشت.

در میان کتاب های مارتین سلیگمن شکوفایی را می‌توان صمیمانه‌ترین کتاب دانست. او در عین این که – مانند سایر آثارش – به روش علمی وفادار بوده و کوشیده با تکیه بر مطالعات و پژوهش‌ها تئوری شکوفایی خود را توضیح دهد، لحنی ساده و صمیمی انتخاب کرده که مشابه‌اش را در کمتر کتابی از او یا نویسندگانی در سطح او می‌بینیم. کافی است چند سطر از مقدمه کتاب شکوفایی را بخوانید تا این صمیمیت را حس کنید:

سلیگمن همین لحن را ادامه می‌دهد و در نخستین صفحات کتاب از روند شکل‌گیری روانشناسی مثبت گرا می‌گوید و خاطراتی دربارهٔ نحوهٔ تأمین مالی پروژه‌های تحقیقاتی‌اش تعریف می‌کند. زبان سادهٔ کتاب خواننده را تشویق می‌کند با نویسنده همراه شود و گام‌به‌گام با او جلو برود.

موضوع کتاب شکوفایی چیست؟

موضوع کتاب شکوفایی «روانشناسی مثبت» است. سلیگمن در این کتاب کوشیده مفهوم روانشناسی مثبت را برای خواننده‌اش شرح دهد. هم‌چنین نظریه‌ای قابل‌اتکا و عملیاتی (قابل‌ پیاده‌سازی و اجرا) دربارهٔ روانشناسی مثبت و بهزیستی ارائه کند.

او مثل بسیاری از نوشته‌های دیگرش رویکردهای سنتی در روانشناسی را نقد کرده و تأکید می‌کند که روانشناسی نباید صرفاً بر بیماری‌ها و ناهنجاری‌ها متمرکز شود. بلکه باید در خدمت بهبود کیفیت زندگی (=به‌زیستی) انسان‌ها باشد. سلیگمن در فصل‌های مختلف کتاب شکوفایی کاربرد روانشناسی مثبت گرا را در قلمروهای مختلف، از جمله آموزش، پرورش نیروهای نظامی، سلامت فیزیکی و سیاستگذاری شرح داده است.

محتوای کتاب شکوفایی | کتابی در نقد و تکمیل کتاب قبلی سلیگمن

سلیگمن در سال ۲۰۰۲ کتاب Authentic Happiness را منتشر کرد (این کتاب در زبان فارسی با نام‌های شادکامی درونی و شادی واقعی شناخته می‌شود). سلیگمن کتاب شادکامی درونی را به عنوان توضیح ساده و کاربردی روانشناسی مثبت گرا در اختیار مخاطبان قرار داد. پس از انتشار شادکامی درونی هر کس می‌خواست ایدهٔ روانشناسی مثبت گرا را توضیح دهد از این کتاب استفاده می‌کرد.

حدود یک دهه پس از انتشار شادکامی درونی این کتاب یک منتقد جدی پیدا کرد: خود مارتین سلیگمن.

سلیگمن پس از یک دهه مطالعه و بررسی بیشتر نظریه‌اش به نتیجه رسید که آن‌چه ده سال قبل در نظریه شادکامی درونی مطرح کرده، ناقص و از برخی جهات نادرست است. چنین شد که او کتاب شکوفایی را در نقد و تکمیل نظریه قبلی خود نوشت.

در نخستین فصل کتاب شکوفایی می‌بینید که سلیگمن بی‌رحمانه از حرف‌های قبلی‌اش ایراد می‌گیرد و توضیح می‌دهد که چرا مدل قبلی خود را ناقص می‌داند. او بلافاصله توضیح می‌دهد که مدل قبلی را چگونه می‌توان اصلاح کرد و این مدل اصلاح‌شده را مدل شکوفایی می‌نامد. بنابراین نظریه شکوفایی سلیگمن را می‌توان آخرین تبیین سلیگمن از روانشناسی مثبت گرا دانست.

چرا شکوفایی؟ نمی‌شد اسم کتاب را روانشناسی مثبت گرا گذاشت؟

این سوال سوالی کاملاً منطقی است و هر خوانندهٔ دقیقی به آن فکر می‌کند: سلیگمن از صفحهٔ اول کتاب توضیح داده که می‌خواهد روانشناسی مثبت گرا را شرح دهد و تا آخرین صفحه هم در این باره حرف می‌زند. پس چرا کلمهٔ شکوفایی را به کار می‌برد و یک اصطلاح به انبوه اصطلاحات روانشناسی اضافه می‌کند؟

با وجودی که سلیگمن به صورت شفاف و صریح به این سوال پاسخ نداده، علت این کار را می‌توان حدس زد. وقتی سلیگمن در آغاز قرن بیست‌و‌یکم بحث روانشناسی مثبت گرا را مطرح کرد، کمتر کسی در این باره حرف می‌زد. تقریباً در همهٔ کتابها و مقالات به حرف‌های او ارجاع می‌دادند و نظریه سلیگمن تنها نظریهٔ مطرح در این حوزه بود.

اما بعد از حدود یک دهه، صاحب‌نظران مختلفی در این زمینه پژوهش انجام دادند و کتاب و مقاله منتشر کردند. دیگر سلیگمن در این حوزه تنها نبود و حرف‌های او «یکی از» رویکردها در روانشناسی مثبت گرا محسوب می‌شد. به عبارت دیگر، روانشناسی مثبت گرا به عبارتی عمومی (جنریک) تبدیل شده بود که هر کس آن را به هر معنایی که می‌خواست به‌کار می‌برد. به نظر می‌‌رسد سلیگمن با به کار بردن اصطلاح شکوفایی و ارائه تعریف شکوفایی خواسته نگاه خودش را از دیگران متمایز کرده و به تعبیر متخصصان برندسازی، ایده‌اش را ری‌برند (Rebrand) کند. حالا دیگر همه می‌دانند که نظریه شکوفایی مارتین سلیگمن یعنی «روانشناسی مثبت گرا؛ آن‌گونه که سلیگمن می‌فهمد و تعریف می‌کند.»

این کار سلیگمن آن‌قدر موفق بوده که ما امروزه گاهی می‌بینیم عناوینی مانند «سواد شکوفایی» یا «برنامه ریزی برای شکوفایی» در دوره های توسعه فردی گنجانده می‌شوند.

تقریباً همین اتفاق در کتاب او در مورد واژهٔ well-being هم افتاده است. سلیگمن در کتاب شکوفایی توضیح می‌‌دهد که یگانه هدف روانشناسی مثبت گرا را ارتقاء Well-being (به فارسی: به‌زیستی) می‌داند. و در ادامه توضیح می‌دهد که نظریه شکوفایی من نظریه‌ای درباره به‌زیستی است. بنابراین شکوفایی در ادبیات سلیگمن به جای «مدل سلیگمن برای بهزیستی» یا «مدل سلیگمن برای تعریف قلمرو روانشناسی مثبت گرا» به کار می‌رود.

تعریف شکوفایی | ابعاد زندگی سالم و بهزیستی

سلیگمن پیش از این کتاب در نظریه شادمانی اصیل (= شادکامی درونی) خود گفته بود که هدف روانشناسی مثبت گرا افزایش رضایت از زندگی است و شادی واقعی زمانی به دست می‌آید که از زندگی خود رضایت داشته باشیم. او برای رضایت از زندگی سه مولفه تعریف کرده بود:

• تجربهٔ احساسات مثبت
• تجربهٔ غرق شدن در لحظات زندگی (flow؛ وضعیتی که نمی‌فهمیم زمان چگونه می‌گذرد)
• وجود معنا و هدف در زندگی

او در کتاب شکوفایی – که گفتیم یک دهه بعد منتشر کرد – شرح داد که یک ایراد و دو نقص در مدل قبلی‌اش وجود داشته است:

با اضافه شدن این دو عامل نهایتاً‌ سلیگمن به پنج بعد زندگی سالم می‌رسد و آن‌ها را در قالب مخفف PERMA فهرست می‌کند:

PERMA = positive emotion +

                engagement +

                meaning +

                positive relationship +

                accomplishment.

روانشناسی مثبت گرا در سیاستگذاری | محیطی آمادهٔ شکوفایی

سلیگمن معتقد است که نظریه شکوفایی او می‌تواند در سطح سیاستگذاری هم مفید باشد. یعنی اگر بپذیریم که وظیفهٔ دولت‌ها، مدارس، شرکتها، کسب و کارها و همهٔ نهادها و سازمانها در یک جامعه، کمک به شکوفایی انسان‌هاست، و اگر فرض کنیم پنج مولفه‌ای که سلیگمن پیشنهاد کرده، ابعاد مناسبی برای سنجش شکوفایی هستند، می‌توانیم برای هر تصمیمی از خود بپرسیم: این تصمیم چقدر به شکوفایی کمک می‌کند؟

هم‌چنین وقتی دو یا چند گزینه پیش روی ماست که همهٔ آن‌ها کم‌‌و‌بیش مطلوبند، می‌شود تأثیر آن‌ها را بر پنج بُعد شکوفایی سنجید و با هم مقایسه کرد: آیا تغییری که می‌خواهیم در محیط شرکت‌مان ایجاد کنیم، به ساخته شدن روابط بهتر کمک می‌کند؟ آیا باعث می‌شود همکاران‌مان احساسات بهتری را تجربه کنند؟ آیا کمک می‌کند حس کنند کار و زندگی‌شان معنادارتر است؟ آیا باعث می‌شود دستیابی همکاران به خواسته‌ها و اهداف‌شان تسهیل شود؟

با چنین نگاهی می‌توان از شکوفایی در آموزش، شکوفایی در شهر (یا شکوفایی در طراحی شهری)، شکوفایی در سازمان و مانند این‌ها حرف زد. مثلاً‌ مدرسه‌ها و شرکتها می‌توانند پنج بُعد شکوفایی را به شکل منظم ارزیابی کنند و روند بهبود یا کاهش آن‌ها را تحت نظر داشته باشد.

تمرین شمردن اتفاق‌های خوب

ترجمه کتاب Flourish

کتاب Flourish‌ مارتین سلیگمن با عنوان «شکوفایی؛ درک جدیدی از نظریه شادکامی و بهزیستی» با ترجمه امیر کامکار و به همت نشر روان به بازار عرضه شده است. متمم نسخهٔ ترجمه را بررسی نکرده و اگر از دوستان متممی کسی نسخهٔ فارسی را خوانده، خوشحال می‌شویم که نظر خود را در مورد کیفیت ترجمه زیر همین درس ثبت کند.

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری روانشناسی مثبت گرا به شما پیشنهاد می‌کند: