درماندگی آموخته شده (ناتوانی آموخته شده)

اگر پدر مارتین سلیگمن، در دوران کودکی او سکته نکرده بود و نیمی از بدنش از کار نیافتاده بود، یا اگر استیو مایر (Steve Maier)، در فقر و ضعف مالی بزرگ نشده بود، شاید آن‌چه امروز یکی از تجربیات زیربنایی روانشناسی مثبت گرا را تشکیل می‌دهد، شکل نمی‌گرفت.

این نگاه مارتین سلیگمن به درماندگی است.

او در کتاب خوش بینی آموخته شده، وقتی خاطرات سال‌ها تحقیق خود در زمینه‌ی درماندگی را نقل می‌کند، دو عامل بالا را با تأکید مورد اشاره قرار می‌دهد.

سگ‌هایی که استاد آن‌ها را درمانده کرده بود

مارتین سلیگمن در بیست‌و‌یک‌سالگی وارد آزمایشگاه ریچارد سالومون (Richard L. Solomon)، یکی از دانشمندان نامدار روانشناسی یادگیری، در دانشگاه پنسیلوانیا می‌شود.

سلیگمن چنین تعریف می‌کند که لحظه‌ی ورود او، دانشجویان دور سالومون حلقه زده بودند.

همه ناراحت بودند و می‌گفتند که سگ‌ها دیگر حرکت نمی‌کنند.

اما سگ‌ها باید چه‌کار می‌کردند که الان دانشجوها را شاکی و ناراضی کرده بودند؟

آن زمان، سالومون، مشغول انجام یکی از آزمایش‌های مرتبط با شرطی سازی کلاسیک (از نوع کارهای ایوان پاولوف) بود.

نتیجه‌ی آزمایش بسیار ساده بود و درست همان‌قدر که همه انتظار دارند جوش آمدن آب در نزدیک صد درجه را ببینند، حق داشتند منتظر باشند تا سگ‌ها به سمت دیگر بپرند.

اما سگ‌ها خود را کف جعبه رها کرده بودند و هیچ حرکتی انجام نمی‌دادند.

سلیگمن می‌گوید من همان موقع در چهره‌ی آن سگ‌ها، درماندگی (Helplessness) را دیدم. اگر چه ده سال طول کشید تا به جامعه‌ی علمی اثبات کنم آنچه دیده‌ام، درماندگی است و این درماندگی، آموخته شده است؛ نه این‌که در ذات آن‌ها بوده باشد.

اصطلاح درماندگی در ادبیات سلیگمن به چه معناست؟

واژه‌ی درماندگی (معادل Helpless) یکی از کلیدی‌ترین مفاهیمی است که در مدل ذهنی سلیگمن شکل گرفته و سال‌ها درباره‌ی آن مطالعه کرده و نوشته است.

مقاله‌های متعددی هم در این زمینه نوشته و منتشر کرده است و می‌توان گفت حدود نیم قرن به این موضوع فکر کرده و به آن پرداخته است.

فقط کافی است بخش‌های پایانی مقاله او در سال ۱۹۷۲ را بخوانید و ببینید که این موضوع را به پیشگیری به جای درمان ربط داده و توضیح داده که موفقیت‌های بزرگ پزشکی، زمانی بوده که به پیشگیری فکر کرده و نه درمان و این مسئله را به تفصیل توضیح داده است.

جالب این‌جاست که وقتی سرمقاله‌ی او در سال ۲۰۰۰ درباره‌ی روانشناسی مثبت گرا را می‌خوانید، می‌بینید که دوباره همان حرف‌ها را تکرار می‌کند و مشخص است که حداقل ربع قرن، تمام فکر و ذهنش حول این حوزه متمرکز بوده است.

بنابراین وقتی سلیگمن واژه‌ی Helpless را به کار می‌برد، نباید آن را در حد یکی از واژه‌های روزمره در نظر بگیریم.

با همین توضیح، با وجودی که در فارسی هر دو اصطلاح ناتوانی آموخته شده و درماندگی آموخته شده به کار می‌رود، شاید درماندگی دقیق‌تر از ناتوانی (disability) باشد.

سلیگمن می‌گوید من وقتی سگ‌ها را دیدم، حس کردم آن قدر در آن مدت، انواع شوک و سوت را تجربه کرده‌اند و در جعبه این‌ سمت و آن سمت رفته‌اند (و احتمالاً بارها در آن آزمایش‌های دانشجویی ترکیب وضعیت و شوک تغییر کرده) که به نتیجه رسیده‌اند: هیچ چیز دست ما نیست.

سگ‌ها در زندگی آزمایشگاهی آموخته بودند که کنترل اوضاع از دست‌‌شان خارج است و هر کاری هم بکنند و هر چقدر این‌جا و آن‌جا بپرند، قرار است دائماً شوک را تجربه کنند.

این حدس، همان نقطه‌ی شروع آزمایش‌های سلیگمن درباره درماندگی آموخته شده است.

حالا بهتر می‌توانیم بفهمیم که منظور سلیگمن از این جمله چه بوده است: «استیو مایر همکار خوبی بود، چون از خانواده‌ی ضعیفی بود و درماندگی را می‌فهمید.»

آزمایش درماندگی آموخته شده

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری روانشناسی مثبت گرا به شما پیشنهاد می‌کند: