آیا انسان‌ها را فقط پس از مرگ‌شان می‌توان به درستی شناخت؟

همان‌طور که می‌دانید، گاهی در در متمم جملاتی از نویسندگان و متفکران را در قالب #دعوت به گفتگو به بحث می‌گذاریم و درباره‌شان صحبت می‌کنیم.

حرف‌هایی که انتخاب می‌شوند، از جنس گزاره‌های دقیق علمی نیستند و نمی‌توان آن‌ها را به طور مطلق پذیرفت یا رد کرد. همین ویژگی باعث می‌شود که بتوانیم آن‌ها را بهانه‌ای برای گفتگوی بیشتر قرار دهیم و نظرات و تجربه‌ها و تداعی‌های خود را برای دوستان‌مان بگوییم و نگرش‌ها و تحلیل‌های آن‌ها را هم بشنویم.

این بار جمله‌ای از کارل سندبرگ (Carl Sandburg) را انتخاب کرده‌ایم؛ شاعر، نویسنده و روزنامه‌نگار پرکاری که آثار فراوانی از او به جا مانده است. سندبرگ پژوهشی وسیع دربارهٔ زندگی آبراهام لینکلن انجام داده و زندگی‌نامهٔ او را در قالب کتابی چندجلدی منتشر کرده است. بسیاری از صاحب‌نظران، کتاب او را یکی از بهترین منابع دربارهٔ زندگی لینکلن می‌دانند.

البته موضوع بحث ما، لینکلن نیست. بلکه یکی از استعاره‌‌هایی است که سندبرگ در آن کتاب به کار برده است. او پس از این که زندگی لینکلن را شرح می‌دهد و مرگ او را روایت می‌کند، به این جا می‌رسد که مردم و سیاستمداران معاصر و نزدیکان لیکلن، پس از مرگ او بهتر توانستند او را بشناسند. حتی دشمنانش هم نگاه واقع‌بینانه‌تری نسبت به او پیدا کردند. هم از این رو که پس از مرگ، بعضی از داستان‌‌ها و روایت‌های پنهان‌مانده، آشکار می‌شوند. و هم از این جهت که دیگر رقابت‌هایی که در زمان زندگی‌اش وجود داشته‌اند، معنای خود را از دست می‌دهند. و البته این واقعیتِ انکارناپذیر هم وجود دارد که ما انسان‌ها معمولاً با مرده‌ها مهربان‌تریم و بدی‌ها و ضعف‌هایشان را کمتر می‌بینیم و همین باعث می‌شود که خوبی‌ها و کارهای مثبت‌شان بیشتر به چشم بیاید.

سندبرگ همهٔ این حرف‌ها را نهایتاً در یک استعارهٔ ساده و زیبا خلاصه می‌کند: «ابعاد واقعی درخت وقتی مشخص می‌شود که بر زمین می‌افتد؛ در مورد انسان‌ها هم همین‌طور است.»

این جملهٔ سندبرگ امروزه در حد یک ضرب‌المثل در زبان انگلیسی معروف است و بسیاری از سخنوران و نویسندگان، آن را در سخنرانی‌ها و نوشته‌هایشان به کار می‌برند.؛ چه برای زندگان و چه مردگان.

اگر کسی زنده باشد، در دفاع از بزرگی‌اش این جمله را می‌گویند و تلویحاً اشاره می‌کنند که تا نمیرد، قدرش را نخواهیم دانست. اگر کسی مرده باشد، با این جمله تحسینش می‌کنند و می‌گویند که «تازه امروز که نیست، بزرگی‌اش و جای خالی‌اش را می‌فهمیم.»

واضح است که حرف سندبرگ از جنس استدلال نیست. چون نمی‌توان وضعیت درخت را به سرنوشت انسان‌ها تعمیم داد. حرف او از جنس تصویرسازی است. سندبرگ برای بیان بهتر منظورش از تصویر «سقوط درخت» استفاده می‌کند. اما همین حرف ساده می‌تواند تلنگر مهمی برای اندیشیدن باشد. پس از خواندن این جمله می‌توانید از خود بپرسید:

آیا واقعاً بزرگی انسان‌ها تنها پس از مرگ‌شان مشخص می‌شود؟

آیا هیچ راهی وجود ندارد که وقتی ما انسان‌ها زنده‌اند و هنوز بر زمین نیفتاده‌اند، بزرگی‌شان را بفهمیم و ارج نهیم و قدر بدانیم؟

اگر بپذیریم که بزرگی انسان‌ها پس از مرگ‌شان مشخص می‌شود، چگونه می‌توان این پدیده را توضیح داد؟ چه چیزی باعث می‌شود که بزرگی انسان‌ها در زنده‌ بودن‌شان به درستی دیده و سنجیده نشود؟ ٰآیا این سرنوشت محتوم و گریزناپذیر ما انسان‌ها است که پس از فقدان و «از دست دادن»، بزرگی دیگران را ببینیم‌؟ یا می‌شود کاری انجام دهیم که از شدتِ این وضعیت کاسته شود و کمی از این سرنوشت تلخ فاصله بگیریم؟

آیا این استعاره را نمی‌توان به شکل معکوس هم تعبیر کرد؟ گاهی اوقات پس از سقوط درختان می‌بینیم که تجسم ما از ابعادشان، بزرگ‌تر از واقعیت‌شان بوده است. آیا نمی‌توانیم بگوییم که بعضی از انسان‌ها هم چنین هستند؟

حتی اگر برای حرف سندبرگ استثناء‌هایی در ذهن داشته باشید، احتمالاً می‌پذیرید که مصداق‌های آن هم کم نیست. همهٔ ما تلخی از دست دادن بسیاری از بزرگان علم و ادب و اخلاق و فرهنگ را تجربه کرده‌ایم و خود را به خاطر این که آن‌ها را به خوبی نمی‌شناخته‌ایم ملامت کرده‌ایم. پس خوب است لااقل یک بار کنار پیکر این «درخت‌های افتاده» بنشینیم و دربارهٔ سرنوشت آن‌هایی که هنوز قدبرافراشته و ایستاده‌اند فکر کنیم.