توسعه فردی چیست؟ | آشنایی با انواع برنامه ریزی توسعه فردی

توسعه فردی (personal development) از اصطلاحات رایج دهه‌های اخیر است و به تبع آن اصطلاح «برنامه ریزی توسعه فردی» یا «personal development planning» را هم زیاد می‌خوانیم و می‌شنویم.

این را می‌دانیم که با توجه به نوع درس‌های متمم و خود کلمهٔ‌ متمم (= محل توسعه مهارتهای من) بسیاری از دوستان متممی هم با انگیزهٔ توسعه فردی به جمع متممی‌ها پیوسته‌اند.

بنابراین کاملاً طبیعی است درسی را به اصطلاح «توسعه فردی» اختصاص دهیم و دربارهٔ‌ معنی توسعه فردی و انواع رویکردها در برنامه ریزی توسعه فردی صحبت کنیم.

لازم به تأکید است که این درس صرفاً یک مقدمهٔ مختصر است و در درس‌های آتی به تاریخچه توسعه فردی، علت افزایش توجه به توسعه فردی و روش درست تنظیم برنامه توسعه فردی خواهیم پرداخت.

قصد ما این است که پس از آشنایی با این موضوعات،‌ اثربخشی یادگیری شما بیشتر شود و با مشخص کردن مسیر توسعه فردی خود بهتر بتوانید از درس‌های متمم استفاده کنید.

تعریف توسعه فردی

برای این که بدانیم برنامه ریزی توسعه فردی چیست و برای توسعه فردی چه کنیم، ابتدا باید تعریف توسعه فردی را مشخص کنیم و بدانیم دقیقاً از چه چیزی حرف می‌زنیم. ما در متمم توسعه فردی را به شکل زیر تعریف می‌کنیم:

توجه کنید که توسعه فردی، چنان‌که نام آن نشان می‌دهد، فردی (اختصاصی) است. یعنی قرار نیست مسیری که شما برای رشد و ارتقاء فردی انتخاب می‌کنید،‌ با مسیری که دوستان و نزدیکان یا همکاران شما انتخاب می‌کنند مشابه یا یکسان باشد. چون هم اهداف و نیازها و هم ارزش های فردی شما لزوماً با دیگران یکسان نیست. پاول ویلیس این نکته را مختصر و زیبا بیان می‌کند (+):

برنامه توسعه فردی چیست؟ (به زبان ساده)

بهتر است قبل از این‌که وارد جزئیات تخصصی شویم و به تعریف دقیق برنامه توسعه فردی بپردازیم، به زبان ساده بگوییم که برنامه توسعه فردی چیست:

اگر حوصله یا وقت کافی برای مطالعهٔ دقیق‌تر ندارید و فقط می‌خواهید با مفهوم توسعه فردی آشنا شوید، می‌توانید به همین تعریف اکتفا کنید. اما اگر این درس را با هدف برنامه ریزی توسعه فردی برای خودتان می‌خوانید، لازم است تا پایان درس همراه ما بمانید.

انواع برنامه های توسعه فردی

اگر کتابها و مقاله های مختلفی را که درباره توسعه فردی نوشته شده‌اند ورق بزنید و با افراد و سازمان‌هایی که به برنامه ریزی توسعه فردی توجه می‌کنند صحبت کنید، نهایتاً به نتیجه خواهید رسید که حداقل سه نوع برنامه توسعه فردی (یا توسعه شخصی) وجود دارد (+). البته معمولاً همهٔ‌ آن‌ها را به یک اسم صدا می‌کنند و توسعه فردی می‌نامند. ولی ما در این‌جا برای تفکیک بهترشان از سه عنوان متفاوت استفاده می‌کنیم:

◼️ توسعه فردی با رویکرد استخدام‌پذیری (Employability Development Plan)

بیشتر مردم معمولاً وقتی از برنامه توسعه فردی حرف می‌زنند به این رویکرد از توسعه فردی فکر می‌کنند. یعنی می‌خواهند برای افزایش دانش، توسعه نگرش و ارتقاء مهارتهای خود وقت صرف کنند تا جایگاه شغلی‌شان تقویت شده یا جذابیت‌شان برای استخدام بیشتر شود. به این مثال‌ها توجه کنید:

فرض کنید شما یکی از چند کارشناس فروش در شرکت خود هستید و می‌دانید که در آینده قرار است جایگاه یکی از کارشناسان به مدیر فروش ارتقاء پیدا کند. برای این‌که شانس خود را – به عنوان یک گزینه – افزایش دهید چه می‌کنید؟ احتمالاً یکی از کارها این است که بر توسعه توانایی‌های خود متمرکز شوید.

حالا فرض کنید از موقعیت شغلی خود راضی نیستید و دوست دارید شغل‌تان را تغییر دهید. باز هم یکی از کارهایی که باید انجام دهید، آماده شدن برای شغل جدید است. قطعاً لازم است مهارتهای تازه‌ای را یاد بگیرید یا برخی از مهارتهای فعلی‌تان را تقویت کنید.

سناریوی سوم هم این است که هم‌اکنون دانشجو هستید و به زودی فارغ‌التحصیل می‌شوید و قرار است وارد بازار کار شوید؛ مثلاً به عنوان مهندس، وکیل، برنامه‌نویس، حسابدار یا چیزی از این دست. از آن‌جا که می‌دانید در مصاحبهٔ استخدامی تنها نخواهید بود و افراد دیگری هم علاوه بر شما برای موقعیت شغلی مطلوب‌تان رزومه می‌فرستند، منطقی است در پی مزیت رقابتی باشید. برنامه ریزی برای توسعه فردی در چنین موقعیتی معنا پیدا می‌کند. امروزه بسیاری از دانشگاه‌ها این خدمت را به دانشجویان خود ارائه می‌دهند و کمک‌شان می‌کنند تا علاوه بر مسیر رسمی آموزش عمومی، برای توسعه شخصی خود نیز برنامه ریزی کنند:

فرم برنامه ریزی توسعه فردی دانشگاه پردو برای دانشجویان مکانیک (فایل PDF)

سناریوی چهارمی هم برای رویکرد استخدام‌پذیری وجود دارد و آن مهاجرت است. کسانی که می‌خواهند به کشور دیگری مهاجرت کنند (مستقل از این‌که انگیزه‌شان کار یا تحصیل باشد) لازم است مهارتهای تازه‌ای را به سبد مهارتهای خود بیفزایند یا برخی مهارتهای فعلی‌شان را تقویت کنند تا بهتر بتوانند در جامعهٔ مقصد جذب شوند. با وجودی که این سناریو اختلاف‌هایی با استخدام‌پذیری دارد، اما به هر حال در مقایسه با رویکردهای دیگر به استخدام‌پذیری شبیه‌تر است.

◼️ توسعه فردی با رویکرد حرفه ای (Professional Development Plan)

حرفه‌های بسیاری هستند که یادگیری آن‌ها در دانشگاه آغاز می‌شود، اما با دانشگاه به پایان نمی‌رسد. فعالان حوزهٔ سلامت و صنعت بهداشت و درمان، مشهورترین نمونهٔ این حرفه‌ها هستند.

این ویژگی‌های حوزهٔ درمان و سلامت در بسیاری از حرفه‌های دیگر هم صادق است؛ از وکیل و کوچ و مشاور مدیریت تا روزنامه‌نگار و متخصص فناوری اطلاعات و توسعه‌دهندهٔ نرم‌افزار.

بنابراین در این‌جا بر خلاف رویکرد پیشین در توسعه فردی که هدف خود را استخدام‌پذیری قرار می‌داد، توسعه فردی به حفظ موقعیت شغلی کمک می‌کند. و می‌توان گفت کسی که برای توسعه فردی برنامه ریزی نکند، احتمالاً به تدریج به گوشه‌ای رانده شده و از صنف خود حذف خواهد شد.

◼️ توسعه فردی برای پژوهشگران (Academic Development Plan)

سومین رویکردی که در توسعه فردی وجود دارد، توسعه فردی برای پژوهشگران است. تا چند دهه قبل، تعداد کسانی که تحصیلات عالی در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری داشتند، زیاد نبود و بسیاری از این افراد می‌توانستند عضو هیئت علمی دانشگاه‌ها شوند.

شاید این کار در مقطع کارشناسی ارشد کمی دشوار بود، اما تقریباً هر کس که مدرک دکتری در دست داشت می‌توانست جایی برای تدریس پیدا کند.

در دهه‌های اخیر تعداد فارغ‌التحصیلان دکترا و حتی پست‌دکترا در بسیاری از مراکز آموزش عالی جهان آن‌قدر زیاد شده که دانشگاه‌ها توان جذب آن‌ها را ندارند.

این روند از یک سو برای دانشگاه‌ها مفید است. چون دست‌شان در انتخاب هیئت علمی باز است و می‌توانند در بین گزینه‌های فراوان در دسترس، افراد بهتر و مناسب‌تری را انتخاب کنند. اما از سوی دیگر برای اعتبار دانشگاه‌ها خوب نیست که فارغ‌التحصیلان آن‌ها در بالاترین سطح، کار پیدا نکنند و مجبور شوند مسئولیت‌هایی را بر عهده بگیرند که یک کارشناس هم در همان رشته هم می‌تواند به خوبی از پس آن برآید.

راه‌حلی که دانشگاه‌ها به آن رسیده‌اند، مجبور کردن دانشجویان تحصیلات عالی به برنامه ریزی توسعه فردی است. به این شکل که دانشگاه‌ها از دانشجویان خود می‌خواهند در کنار مسیر آموزشی، برنامه توسعه شخصی خود را نیز تدوین کرده و به دانشگاه ارائه کنند و به صورت منظم به دانشگاه گزارش دهند که چه کارهایی برای توسعه مهارتهای خود و آماده شدن برای گام‌های بعدی مسیر شغلی برداشته‌اند. برای آشنایی بیشتر با این رویکرد می‌توانید نمونه‌های زیر را ببینید:

فرم برنامه ریزی توسعه شخصی دانشگاه ایالتی کارولینای شمالی (دانلود فایل PDF)

فرم توسعه فردی دانشجویان پست‌دکترا دانشگاه استنفورد (دانلود فایل PDF)

سرویس آنلاین برنامه ریزی توسعه فردی برای پژوهشگران

برخی از موضوعات مورد توجه در توسعه فردی

همان‌طور که در ابتدای این درس گفتیم، هر کس باید خودش برنامه توسعه شخصی خود را تعریف و تدوین کند و هیچ‌کس بهتر از خود فرد نمی‌تواند در این باره تصمیم بگیرد.

با این حال به نظر می‌رسد موضوعات و مهارتهای زیر از جمله موضوعات پرتکرار در برنامه های توسعه فردی هستند و افراد بسیاری آن‌ها را در فهرست مهارت های توسعه فردی می‌گنجانند:

• خودآگاهی و خودشناسی
• افزایش عزت نفس و اعتماد به نفس
• هدف گذاری، مدیریت اهداف و تعیین اولویت‌ها
• مدیریت زمان و ارتقاء بهره وری
• توسعه هوش هیجانی
• تسلط بر استرس و مدیریت استرس
• ایجاد تغییرات مثبت
• موفقیت شخصی
• توسعه مهارتهای ارتباطی
• شبکه سازی و ارتقاء ارتباطات اجتماعی
• ذهن آگاهی و ارتقاء سلامت روان
• تعادل در زندگی و تعادل در کار و زندگی

چرا از اصطلاح‌های فردی و شخصی استفاده می‌کنیم؟

وقتی از اصطلاح توسعه فردی یا توسعه شخصی استفاده می‌کنیم، منطقی است این سوال در ذهن شما ایجاد شود که: «مگر توسعهٔ غیرفردی یا غیرشخصی هم داریم؟» دانشگاه‌ها و سازمان‌ها برای این سوال،‌ پاسخی ساده و شفاف دارند:

◼️ وقتی دانشجو وارد دانشگاه می‌شود، یک برنامهٔ عمومی برای رشد و یادگیری او و همهٔ هم‌دوره‌ای‌هایش وجود دارد: همان واحدهای درسی که به تدریج آن‌ها را ترم به ترم می‌خوانند و جلو می‌روند. دانشگاه‌ها با اصطلاح توسعه شخصی می‌خواهند به دانشجو یادآوری کنند که صرفاً‌ به آموزش‌های عمومی اکتفا نکنند و هر یک بر اساس نقاط قوت و ضعف، اهداف، آرزوها و تصویری که از مسیر شغلی خود در ذهن دارند، یک برنامه توسعه فردی هم برای خود تعریف کنند و در نظر بگیرند.

◼️ شرکت‌ها و سازمان‌ها هم همیشه برنامه‌هایی برای آموزش و توسعه توانمندی‌های کارکنان خود تدوین می‌کنند. کلاس‌ها، سمینارهای آموزشی که در شرکتها برگزار می‌شوند، اغلب در همین راستا هستند. اما این آموزش‌ها جمعی هستند و لزوماً با نیازهای فردی کارکنان تطبیق ندارند. به همین علت سازمان‌ها و کسب‌و‌کارها از کارکنان خود انتظار دارند که هر کدام برای توسعه فردی خود برنامه ریزی کرده و برای یادگیری و رشد فردی تلاش کنند.

توسعه شخصی یا توسعه فردی؟ کدام درست است؟

در زبان فارسی هر دو اصطلاح توسعه فردی (معادل انگلیسی: Individual Development) و توسعه شخصی (معادل انگلیسی: Personal Development) به کار می‌روند. طبیعتاً واژهٔ برنامه ریزی هم به هر دو آن‌ها افزوده می‌شود و «برنامه ریزی توسعه فردی» و «برنامه ریزی توسعه شخصی» هر دو رایج هستند.

حتی در دقیق‌ترین متن های آکادمیک انگلیسی هم این دو اصطلاح تقریباً مترادف یکدیگر فرض می‌شوند و نمی‌شود بگوییم یکی درست و دیگری نادرست است.

اما اگر اصرار دارید بین آن‌ها تفاوتی پیدا کنید، می‌توانیم چنین بگوییم:

ترتیبی که متمم برای خواندن مطالب سری توسعه مهارتهای فردی به شما پیشنهاد می‌کند: