چند جمله از کتاب تذکره الاولیاء عطار نیشابوری

درست است که اینجا قلمروِ زبانِ ارجاعی (referential) و بیانِ منطقی نیست امّا در همین زبانِ عاطفی (emotive) و هنری هم ظرایفی وجود دارد که فهم آن ظرایف گاه به اندیشیدنِ بسیار نیاز دارد و به دانسته‌های بسیار در معارف اسلامی.

اگر بر فرض محال، نسخه‌ای از تذکره‌ الاولیاء، به خط عطّار، امروز به دست آید که در اصالت آن هیچ‌گونه تردیدی وجود نداشته باشد، احتمال خطا در آن بیشتر از گلستان به خط سعدی است؛ زیرا سعدی حاصلِ خلاقیّت شخصی خود را کتابت کرده و عطّار، به عنوان یک مولف، با منابع سر و کار داشته است که گاه آن منابعْ حکایات و اقوال مشایخ را به درستی در اختیارِ او قرار نداده‌اند و او که، مانند هر انسانی مصون از لغزش نبوده است، در نقل این حکایت و اقوال با دشواری‌ها و خطاهایی روبرو بوده است.

و فراغت او از خلق تا حدی بود که به قصابی بگذشت که گوشت فربه داشت.

گفت: سیم ندارم.

گفت: تو را زمان دهم.

گفت: من خویشتن را زمان دهم نکوتر از آن که تو مرا زمان دهی.

و گفت: اگر می‌توانید در جایگاهی ساکن شوید که نه کس شما را داند و نه شما کس را، عظیم نیکو بود. چنین کنید.

و گفت: هر که را از تنها بودن وحشت بُوَد و به خلق انس دارد، از سلامت دور است.

و گفت: در دنیا شروع کردن آسان است. اما از میان باز بیرون آمدن و خلاص یافتن دشوار است.

و گفت: سه چیز مجویید که نیابید:
عالمی که علم او به میزان عمل راست بود مجویید؛ که نیابید و بی‌علم بمانید.
و عاملی که اخلاص او با عمل موافق بود مجویید؛ که نیابید و بی‌عمل بمانید.
و برادری بی‌عیب مطلبید که نیابید و بی‌برادر بمانید.

و گفت: جنگ کردن با خردمندان آسان‌تر است که حلوا خوردن با بی‌خردان.

و گفت: دو خصلت است که دل را فاسد کند: بسیار خفتن و بسیار خوردن.

و گفت: در شما دو خصلت است که هر دو از جهلت است:
یکی آن‌که می‌خندید و عُجبی ندیده‌اید و [دیگر آن‌که] نصیحت می‌کنید و شب بیدار نبوده‌اید.

در آخر کار می‌گفت: از پیغمبرانم رشک نیست که ایشان [را] هم لحد هم صراط هم قیامت در پیش است و جمله، با کوتاه‌دستی، نَفْسی نَفْسی خواهند گفت.

و از فرشتگان رشک نیست که خوف ایشان زیادت از خوف بنی‌آدم است، و ایشان را درد بنی‌آدم نیست و هر که را این درد نبود، من آن را نخواهم.

لکن از آن کس رشک است که هرگز از مادر نزاد و نخواهد زاد.